Κείμενο και φωτογραφίες Απόστολος Κων. Καρακώστας

Τέλος Δεκεμβρίου του περασμένου έτους ολοκληρώθηκε στον Άγιο Κωνσταντίνο Αγρινίου, το πρόγραμμα της «Ιστορικής και Αρχαιολογικής Εταιρείας Δυτικής Στερεάς Ελλάδας» (Ι.Α.Ε.Δ.Σ.Ε).

Το πρόγραμμα ήταν ενταγμένο στο πλαίσιο της πράξης: «Διαχρονική εξέλιξη παραδόσεων και εθιμικών δρώμενων στον αγροτικό χώρο της Αιτωλοακαρνανίας» του προγράμματος LEADER της Τριχωνίδα Α.Ε., Αναπτυξιακής Ανώνυμης Εταιρείας Ο.Τ.Α., του προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης 2014-2020.

Το θέμα της Εσπερίδας ήταν: «Καπνός και Προσφυγιά: Η σημασία τους στη Διαμόρφωση του Οικονομικού και Πολιτιστικού Περιβάλλοντος της Αιτωλοακαρνανίας».

Η μεγάλη αίθουσα του παλιού Δημοτικού Σχολείου στον Άγιο Κωνσταντίνο γέμισε από κατοίκους της πόλης του Αγρινίου που ενδιαφέρθηκαν να παρακολουθήσουν τις σπουδαίες εισηγήσεις των επιστημόνων που συμμετείχαν.

Συντονίστρια της εκδήλωσης ήταν η Φιλόλογος κυρία Κωνσταντία Ν. Ζαφείρη η οποία ευχήθηκε τα «Χρόνια Πολλά», προλόγισε τη εσπερίδα την οποία καθώς είπε: «Ας αφιερώσουμε λοιπόν την εσπερίδα μας στα Χριστούγεννα του 1922 και ας αναλογιστούμε πως οι Μικρασιάτες πρόσφυγες βίωναν τις γιορτινές ημέρες κατά τα πρώτα χρόνια της προσφυγιάς, έχοντας νωπές στη μνήμη τους τις τραγικές εικόνες του διωγμού, της βίας και του θανάτου, ανάμεσα στους καπνούς των πυρπολημένων σπιτιών της αλησμόνητης Πατρίδας».

Πρώτη εισηγήτρια, από τους συνολικά έξι επιστήμονες εισηγητές, ήταν η κυρία Μαρία Μπακαδήμα, τέως Προϊσταμένη των Γενικών Αρχείων του Κράτους στην Ιερά Πόλη του Μεσολογγίου.

Με στοιχεία μέσα από το Στεγαστικό Αρχείο της Κοινωνικής πρόνοιας Αιτωλοακαρνανίας, αναφέρθηκε με πολλές λεπτομέρειες στην δύσκολη εκείνη περίοδο πριν εκατό χρόνια για τους ξεσπιτωμένους πρόσφυγες.

Ακολουθεί το κείμενο της κυρίας Μαρίας Μπακαδήμα:

Η ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΑΣΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΣΤΟ ΑΓΡΙΝΙΟ

ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΟ ΣΤΕΓΑΣΤΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΑΙΤΩΛ/ΝΙΑΣ

Της κυρίας Μαρία Μπακαδήμα, τέως Προϊσταμένης των Γενικών Αρχείων του Κράτους στην Ιερά Πόλη του Μεσολογγίου

Στην υπηρεσία του Τμήματος Αιτωλ/νίας των Γενικών Αρχείων του Κράτους έχουν περιέλθει τα παλαιότερα αρχεία της Δ/νσης και των Τμημάτων της Κοινωνικής Πρόνοιας του Νομού. Στην αρμοδιότητα της Κοινωνικής Πρόνοιας Αιτωλ/νίας εκτός των άλλων ανήκαν και τα στεγαστικά θέματα του νομού όπως η αποκατάσταση σεισμοπλήκτων, μετακινούμενοι οικισμοί, στεγαστικά προγράμματα κ.λ.π. Υπήρχαν όμως και τμήματα των αρχείων που αφορούσαν τη στεγαστική αποκατάσταση προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής. Η αρμοδιότητα των στεγαστικών θεμάτων και προγραμμάτων περιήλθε στην περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος με έδρα την Πάτρα από το έτος 1994[1]. Το αρχείο ωστόσο των στεγαστικών θεμάτων παρέμενε στη διεύθυνση και τα τμήματα της Κοινωνικής Πρόνοιας Αιτωλ/νίας και δεν μεταφέρθηκε στην Πάτρα μέχρι το έτος 2008. Τότε με έγκριση της Δ/νσης Κοινωνικής Πρόνοιας της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδος κατατέθηκε στα Γενικά Αρχεία Αιτωλ/νίας.

Με τη Μικρασιατική Καταστροφή και την εισροή εκατοντάδων χιλιάδων προσφύγων στο ελληνικό έδαφος, η Διεύθυνση Εποικισμού του Υπουργείου Γεωργίας αναλαμβάνει τα πρώτα μέτρα αγροτικής αποκατάστασης των προσφύγων, ενώ το Υπουργείο Πρόνοιας αναλαμβάνει την προσωρινή ανακούφιση και την εγκατάσταση αστών προσφύγων στις μεγάλες πόλεις. Τον Οκτώβριο του 1923 συστήθηκε η Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων (ΕΑΠ) σύμφωνα με Πρωτόκολλο της Γενεύης μεταξύ της Ελλάδος και της Κοινωνίας των Εθνών υπό την εποπτεία της οποίας διατελούσε. Στη νεοσύστατη ΕΑΠ μεταβιβάστηκαν, μαζί με το προσωπικό τους, το Τμήμα και τα κατά τόπους Γραφεία Εποικισμού της Διεύθυνσης Εποικισμού του Υπουργείου Γεωργίας, η Γενική Διεύθυνση Εποικισμού Μακεδονίας, η Διεύθυνση Εποικισμού Θράκης καθώς και οι αρμοδιότητες της Διεύθυνσης Εποικισμού για την προσφυγική αποκατάσταση. Στην Ε.Α.Π. επίσης μεταβιβάστηκαν οι αρμοδιότητες του Υπουργείου Πρόνοιας σχετικά με την αποκατάσταση των αστών προσφύγων. Μετά τη διάλυση της ΕΑΠ το 1930, το υπουργείο Γεωργίας αναλαμβάνει τα εκκρεμή ζητήματα της αγροτικής αποκατάστασης των προσφύγων ενώ την αστική αποκατάσταση αναλαμβάνει εκ νέου το Υπουργείο Πρόνοιας.

Σύμφωνα με τα παραπάνω στο Νομό Αιτωλ/νίας συγκροτήθηκαν αγροτικοί οικισμοί σ’ ολόκληρη την έκτασή του: Νέος Γαλατάς Μεσολογγίου, Άγιος Νικόλαος Κατούνας, Άγιος Νικόλαος Βονίτσης, Σφήνα-Κυψέλη, Μπαμπαλιό, Ματσούκι κ.λ.π.

Γενικά ο αριθμός των προσφύγων που κατέφυγαν στη χώρα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή αγγίζει το 1.200.000 αν συγκρίνουμε τον πληθυσμό της απογραφής του 1920 και του 1928. Τον Απρίλιο του 1923 γίνεται απογραφή με αναλυτική καταγραφή των προσφύγων όπου καταγράφεται ο τόπος καταγωγής των και ο τόπος εγκατάστασής τους: στο Νομό Αιτωλ/νίας εγκαθίστανται 9.089 πρόσφυγες εκ των οποίων 2.571 στο Δήμο Αγρινίου. Η απογραφή του 1928 καταγράφει τους ελθόντες πρίν το 22 και μετά το 22 πρόσφυγες συνολικά κατά νομούς και κατά Δήμους. Στο Δήμο Αγρινίου καταγράφονται συνολικά 2.863 πρόσφυγες.

Ακόμα σύμφωνα με έκθεση του Νομάρχη Αιτωλ/νίας συντεταγμένη το 1931[2] έχουν αποκατασταθεί στο Αγρίνιο 103 οικογένειες με αγροτική αποκατάσταση και 550 οικογένειες με αστική αποκατάσταση σε παραπήγματα, σε νέες κατοικίες και σε ενοικιασμένες προσωρινές κατοικίες.

Στην παρούσα εισήγηση ωστόσο ασχολούμαστε με την αστική αποκατάσταση προσφύγων στον Άγιο Κων/νο Αγρινίου, και επιστρέφουμε στο αρχείο της Κοινωνικής Πρόνοιας.

Η Διεύθυνση Κοινωνικής Πρόνοιας Ν. Αιτωλ/νίας αναλαμβάνει τα θέματα της στεγαστικής αποκατάστασης αστών προσφύγων στο Νομό συνεχίζοντας το έργο της Επιτροπής Αποκατάστασης Προφύγων (Ε.Α.Π.) των ετών 1923-1930. Τα Τμήματα Κοινωνικής Πρόνοιας Αγρινίου και Ναυπάκτου διαχειρίζονται την αποκατάσταση Αστών Προσφύγων στον Άγιο Κων/νο Αγρινίου και στη Ναύπακτο αντίστοιχα ενώ η Διεύθυνση Κοινωνικής Πρόνοιας με έδρα το Μεσολόγγι έχει την ευθύνη της αποκατάστασης των προσφύγων στο συνοικισμό Βίγλα του Μεσολογγίου. [3]

Στην περιοχή αρμοδιότητας του τμήματος Αμφιλοχίας δεν υπάρχει αστική αποκατάσταση προσφύγων.

Μετά την ταξινόμηση του αρχείου προέκυψαν 55 φάκελοι[4] (πάχους 8-10 περίπου εκ.) στο τμήμα Αγρινίου ενώ στους κατά πολύ μικρότερους οικισμούς της Ναυπάκτου έχουμε 3 φακέλλους[5] και του Μεσολογγίου 7 φακέλους[6].

Ως προς το περιεχόμενο οι 55 φάκελοι που αφορούν την εγκατάσταση προσφύγων στον Άγιο Κων/νο Αγρινίου συνοπτικά περιλαμβάνουν:

*Ατομικούς φακέλους προσφύγων αιτούντων στεγαστική αποκατάσταση για τις

οικογένειές τους κατά οικισμό και οικοδομικό τετράγωνο (32 φάκελοι)

*Σχεδιαγράμματα και εκτιμητικούς πίνακες των οικισμών, των οικοπέδων και των

οικημάτων.

*Πρακτικά Νομαρχιακού Συμβουλίου Στεγάσεως και Εκτιμητικών επιτροπών

*Φακέλους κοινόχρηστων χώρων (πλατεία-εκκλησία-σχολείο-κοινοτικό κατάστημα)

*Φακέλους απαλλοτριώσεων

*Παραχωρητήρια και Δελτία Απογραφής προσφύγων

*Φακέλους μήπω αποκαταστηθέντων, επ’ ενοικίω διαμενόντων ή συστεγαζόμενων

προσφυγικών οικογενειών

*Φακέλους προγραμμάτων αυτοστέγασης

*Φακέλους σχετικά με πρόσφυγες νεότερων χρόνων όπως οι επιστρέφοντες «όμηροι εκ του παραπετάσματος» μετά το τέλος του 2^ου παγκοσμίου πολέμου.

*Στοιχεία σχετικά με γηγενείς αστέγους

*Στοιχεία μη κατάλληλων οικοπέδων, ενστάσεων, αυθαιρέτων καταλήψεων κ.λ.π.

*Αλληλογραφία επί μεμονωμένων περιπτώσεων προσφυγικών οικογενειών

*Διοικητική αλληλογραφία, εγκυκλίους, νομοθεσία, στατιστικά στοιχεία

*Βιβλία καταγραφής προσφύγων, παραχωρήσεων, δανείων κ.λ.π.

Οι χρονολογίες των εγγράφων εκτείνονται από το 1931 και εξής. Δυστυχώς σ’ αυτό το αρχείο δεν υπάρχουν στοιχεία για την αρχική έλευση και προσωρινή εγκατάσταση των προσφύγων το 1922 ούτε για την περίοδο της Ε.ΑΠ. τα έτη 1923-1930. Έμμεσα ωστόσο προκύπτουν πληροφορίες. Ο κύριος όγκος του αρχείου χρονολογείται στα έτη 1935-1969 αλλά εκτείνεται και στις δεκαετίες 1970 και 1980 και έως τη δεκαετία του 1990 σε κάποιες περιπτώσεις.

Η σε βάθος μελέτη όλου αυτού του υλικού απαιτεί χρόνο, υπομονή, περαιτέρω έρευνα και συσχέτιση με άλλες αρχειακές πηγές. Κάποιες μελέτες, μεταπτυχιακά ή διδακτορικά είναι δυνατόν να στηριχθούν σε αυτό το υλικό και να φωτίσουν την ιστορία της εγκατάστασης των προσφύγων στην περιοχή, να αναδείξουν τον αγώνα της επιβίωσης, της κοινωνικής οργάνωσης και της ένταξής τους στο κοινωνικό, το εργασιακό, το οικονομικό, το πολιτικό κ.λ.π. περιβάλλον γενικά ή μελετώντας μεμονωμένες περιπτώσεις προσφυγικών οικογενειών αλλά και γενικότερα να αναδείξουν την ιστορία και την εξέλιξη της πόλης του Αγρινίου.

Εδώ σήμερα και σε μια πρώτη ανάγνωση του υλικού μπορούμε να αναφερθούμε σε ορισμένα στοιχεία που καταδεικνύουν την οδύσσεια της εγκατάστασης των προσφύγων.

Κατ’ αρχήν οργανώνονται 4 συνοικισμοί στην περιοχή του Αγίου Κων/νου

Παλαιός Άγιος Κων/νος: Σύμφωνα με κτηματολογικό διάγραμμα συνταχθέντος υπό του μηχανικού Αλ. Αλεξάνδρου στις 10.3.1935 περιλαμβάνει 55 οικοδομικά τετράγωνα με 224 οικόπεδα και 29 οικήματα. Σύνολο 253.
Νέος Άγιος Κων/νος: Σύμφωνα με κτηματολογικό διάγραμμα συνταχθέντος υπό του μηχανικού Αλ. Αλεξάνδρου επίσης στις 10.3.1935 περιλαμβάνει 4 οικοδομικά τετράγωνα με 111 οικήματα και 11 οικόπεδα. Σύνολο 122.
Αστικός συνοικισμός πρώην ΕΑΠ – Νέα Ερυθραία: Σύμφωνα με κτηματολογικό διάγραμμα του μηχανικού Γ. Μαμμωνά του 1930 περιλαμάνει 6 τετράγωνα με 100 οικήματα.
Αστικός συνοικισμός Β΄-Καπέλα: Σύμφωνα με κτηματολογικό διάγραμμα του 1936 περιλαμβάνει 3 τετράγωνα με 26 οικήματα

Οι απαλλοτριώσεις της έκτασης των 4 οικισμών είχαν ξεκινήσει από το 1924 για τον Παλαιό Άγιο Κων/νο, το1927 για την επέκτασή του στο Νέο Άγιο Κων/νο, συνεχίστηκαν το 1929 για τον οικισμό Νέας Ερυθραίας – ή Αστικό συνοικισμό τέως ΕΑΠ και το 1930 για το συνοικισμό Καπέλα ή Αστικό Β΄. Το 1929 ωστόσο εκδόθηκε απόφαση απαλλοτρίωσης του κτήματος ιδιοκτησίας των αδελφών Παπαστράτου στη θέση του σημερινού Πάρκου Αγρινίου η οποία όμως μετά από διαμαρτυρίες ακυρώθηκε.

Η κατασκευή των οικιών ξεκίνησε τη δεκαετία του 1930 αν και η εγκατάσταση των προσφύγων είχε ήδη ξεκινήσει από το 1922-23 σε προσωρινά παραπήγματα καλάμινα, ξύλινα ή πλινθόκτιστα που κατασκευάστηκαν με δαπάνη της Επιτροπής Περιθάλψεως Προφύγων και με εράνους των ετών 1923,-24 -25 σύμφωνα με την έκθεση του Νομάρχη το 1931[7].

Οι ατομικοί φάκελλοι των δικαιούχων στεγαστικής αποκατάστασης, που υπάρχουν στο αρχείο που αναφερόμαστε, περιέχουν Αιτήσεις, Δελτία Απογραφής της προσφυγικής οικογένειας, διάφορα πιστοποιητικά, αλληλογραφία με το γραφείο της Πρόνοιας, αποσπάσματα πρακτικών, αποδεικτικά πληρωμών σε βάθος χρόνου από τη δεκαετία του 1930 έως την έκδοση του επίσημου παραχωρητηρίου του ακινήτου και έως την εξόφληση του χρέους προς το δημόσιο που φτάνει στις δεκαετίες 1950, 1960, 1970 ακόμα και 1980 ή 1990. Οι παραχωρήσεις των ακινήτων (οικοπέδων ή οικιών μετά οικοπέδου) στους πρόσφυγες δεν είναι δωρεά αλλά σύμφωνα με τις κατά καιρούς εκτιμήσεις ένα μεγάλο χρέος βάραινε τις προσφυγικές οικογένειες για δεκαετίες.

Από το υλικό των φακέλων των δικαιούχων τα πλέον σημαντικά έγγραφα είναι τα Δελτία Απογραφής στα οποία δηλώνονται από τον αρχηγό της οικογένειας τα ακόλουθα στοιχεία: τα ονομαστικά στοιχεία το έτος γέννησης και το επάγγελμα του αρχηγού της οικογένειας, ο χρόνος προσφυγής στην Ελλάδα και ο τόπος καταγωγής του, τα μέλη της οικογένειας στο χρόνο προσφυγής τους, τις αλλαγές στην οικογενειακή κατάσταση έκτοτε, τα μέλη της οικογένειας κατά το χρόνο σύνταξης του Δελτίου και από πότε ζούν σε συγκεκριμένο οικισμό και οικόπεδο. Επιπλέον στο κάθε Δελτίο επικολλάται φωτογραφία της οικογένειας.

Τα Δελτία συντάσσονται πολλαπλά σε βάθος χρόνου. Συναντώνται Δελτία συντεταγμένα από το 1935, έως το 1968 ή και αργότερα, δίνοντάς μας την οικογενειακή κατάσταση και εξέλιξη δύο γενεών ενώ συνοδεύονται από φωτογραφίες πολλές φορές σε δύο χρονικές στιγμές της κάθε οικογένειας.

Στο πλαίσιο της ταξινόμησης του αρχείου και με βάση τα στοιχεία που προέκυπταν από τους ατομικούς φακέλλους των δικαιούχων και κυρίως από τα δελτία απογραφής και τα πιστοποιητικά της κοινότητας Αγίου Κων/νου ή της Ένωσης Προσφυγικών Συνοικισμών Αγίου Κων/νου Αγρινίου και Περιχώρων, συγκροτήθηκε ένας μεγάλος κατάλογος σε EXCEL δικαιούχων στεγαστικής αποκατάστασης στους προσφυγικούς συνοικισμούς του Αγρινίου.

Ο κατάλογος αυτός περιλαμβάνει 532 δικαιούχους και καταγράφει τα ονοματεπώνυμα των αρχηγών οικογενειών, τον οικισμό και το οικοδομικό τετράγωνο καθώς και τον τόπο καταγωγής του κάθε δικαιούχου. Αναλυτικότερα καταγράφονται 250 δικαιούχοι στον Παλαιό Άγιο Κων/νο, 126 στο Νέο Άγιο Κων/νο, 86 στον Αστικό οικισμό τέως ΕΑΠ- Νέα Ερυθραία, 27 στον Αστικό Β΄ συνοικισμό -Καπέλλα και 43 φάκελλοι δικαιούχων «μήπω αποκαταστηθέντων».

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η ανθρωπογεωγραφία σχετικά με τους τόπους καταγωγής των προσφυγόντων Ποντίων και Μικρασιατών. Από τα 532 ονόματα του καταλόγου προκύπτει η εγκατάσταση 47 οικογενειών από τη Σαμψούντα, 50 οικ. Από την Νικομήδεια, 30 από τα Αλάτσατα, 26 από την Πάφρα, 23 από τη Σμύρνη, 24 από την πόλη Λύγδα Ηλιουπόλεως, 12 από το Οδεμήσιο, 10 από τη Μαγνησία, 8 από την Κωνσταντινούπολη, 8 από τα Δαρδανέλια, 8 από την Έφεσσο, 7 από την Κερασούντα, 7 από τη Μεσοποταμία, 6 από το Αϊδίνι και 1-5 οικογένειες από πολλές ακόμα πόλεις του Πόντου και της Μικράς Ασίας αλλά και 11 οικογένειες από πόλεις της Ρωσίας. Όμως κατά την καταγραφή υπάρχουν ονόματα χωρίς αναφορά στη χαμένη τους πατρίδα ή άλλα με τη γενική αναφορά εκ Μικράς Ασίας.

Το υλικό αυτό τίθεται στη διάθεση μελετητών και ερευνητών αλλά και απλών πολιτών μικρασιατικής και ποντιακής καταγωγής οι οποίοι θα ήθελαν να αντλήσουν στοιχεία για την ιστορία της οικογένειάς τους και το γενεαλογικό τους δένδρο.

Πέραν όμως των ατομικών φακέλλων των οποίων τα έγγραφα χρονολογούνται από το 1932 έως το 1991 και η γενικότερη αλληλογραφία στους υπόλοιπους φακέλλους μας αποκαλύπτει τον αγώνα των προσφυγικών οικογενειών για την απόκτηση στέγης.

Τα παλαιότερα χρονικά στοιχεία που έχουμε στη διάθεσή μας είναι ένα «Bιβλίο Xρεωλυτικών Δανείων προς πληρωμή παραχωρηθέντων οικημάτων το έτος 1931» στο συνοικισμό τέως ΕΑΠ-Νέα Ερυθραία. Εδώ καταγράφεται ο δικαιούχως το Οικοδ. Τετράγωνο και ο αριθ. του οικήματος και οι πληρωμές που έγιναν τα έτη 1931-1939 έναντι του αρχικού δανείου με αποπληρωμή στα 15 έτη και τόκο 3% και το οποίο δάνειο κυμαίνονταν από 131.000 έως 142.000 δραχμές. Προφανώς το 1931 εγκαταστάθηκαν στο νεόδμητο συνοικισμό των 100 οικημάτων και άρχισαν να πληρώνουν το χρέος προς το ελληνικό δημόσιο. Τα παραχωρητήρια εκδίδονταν μετά την αποπληρωμή του χρέους. Έτσι τα έτη 1940 έως 1949 εκδίδονται 11 τίτλοι κυριότητας (παραχωρητήρια) από την Αγροτική Τράπεζα και 35 παραχωρητήρια τα έτη 1953-1956.

Υπάρχουν φάκελλοι με στοιχεία προσφύγων στεγαζομένων επ’ ενοικίω κάποιοι απορριφθέντες και κάποιοι δανειοδοτηθέντες για αγορά διαμερίσματος με έγγραφα των ετών 1934-1989. Φάκελοι μη δικαιουμένων αστικής αποκατάστασης, φάκελλοι με δικαιολογητικά νομιμοποίησης αυθαιρέτως κατειλημμένων οικοπέδων του παλαιού και νέου συνοικισμού Αγίου Κων/νου των ετών 1947-1957 και φάκελλοι συστεγαζόμενων οικογενειών ετών 1973-75. Επίσης υπάρχουν 43 ατομικοί φάκελλοι δικαιούχων αποκατάστασης χαρακτηρισθέντες ως «μήπω αποκαταστηθέντες» με έγγραφα των ετών 1957-1988 και έχουν συμπεριληφθεί στο κατάλογο που ανέφερα παραπάνω. Υποβάλλουν αιτήσεις και δικαιολογητικά το έτος 1957 και 1960, καταγράφοντας τα στοιχεία των μελών της οικογένειας κατά το χρόνο προσφυγής τους στην Ελλάδα, τις αλλαγές που επήλθαν στην αρχική οικογένεια και τα στοιχεία των μελών της οικογένειας κατά το χρόνο της υποβολής της αίτησης. Κάποιοι από αυτούς διαμένουν σε ενοικιαζόμενη κατοικία και κάποιοι σε οικόπεδα του παλαιού κυρίως Αγίου Κων/νου. Στις περισσότερες περιπτώσεις οι αρχικοί δικαιούχοι έχουν αποβιώσει και διεκδικούν αποκατάσταση τα παιδιά τους. Εξ αυτών άλλοι απορρίπτονται και άλλοι καταλήγουν να δανειοδοτηθούν για αγορά διαμερίσματος ή γενικώς προς στεγαστική αποκατάσταση τα έτη 1987-1988-1989 με ποσά των 250.000, των 400.000 ή των 600.000 ανάλογα με τα μέλη της οικογένειας.

Στο τέλος της δεκαετίας του 1950 το Υπ. Πρόνοιας φαίνεται αποφασισμένο να ολοκληρώσει τις διαδικασίες αποκατάστασης των προσφύγων. Εξελίσσονται Προγράμματα Αυτοστέγασης τα έτη 1957, 1958 και 1959 και αφορούν οικογένειες που έχουν πάρει οικόπεδο στους συνοικισμούς του Αγίου Κωνσταντίνου και εξακολουθούν να διαμένουν σε παράγκες και παραπήγματα στα οποία έμεναν έως τότε. Τα παραπήγματα υποχρεωτικά γκρεμίζονται παρόντος υπαλλήλου της Πρόνοιας και μάλιστα τους δίνεται ένα μικρό δάνειο 5.000 δρχ. για την κατεδάφιση. Ακόμα εκδιώκονται τυχόν καταληψίες αδιάθετων οικοπέδων.

Σε δίτομη έκδοση (Φ.162)του Υπουργείου Κοινωνικής Πρόνοιας -Δ/νση Αποκατάστασης Προσφύγων Απρίλιος 1962 «ΜΗΤΡΩΟΝ ΤΩΝ ΔΙΑΜΕΝΟΥΣΩΝ ΕΠ’ ΕΝΟΙΚΙΩ ΚΑΘ’ ΑΠΑΣΑΝ ΤΗΝ ΧΩΡΑΝ ΑΝΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΩΝ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΩΝ» καταγράφονται 43 οικογένειες στην Αιτωλ/νία, όλες στο Αγρίνιο και οι οποίο υπέβαλαν (εκ νέου μάλλον) αίτηση αποκατάστασης το 1960 και τα ονόματα ταυτίζονται με τους καταγραφέντες ως «μήπω αποκατασταθέντες».

Επίσης στην έκδοση του Υπ. Πρόνοιας (Φ.94) «MΗΤΡΩΟΝ ΤΩΝ ΑΥΘΑΙΡΕΤΩΣ ΚΑΤΕΧΟΝΤΩΝ ΚΑΘ’ ΑΠΑΣΑΝ ΤΗΝ ΧΩΡΑΝ ΑΚΙΝΗΤΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΥ», έτους 1962 καταγράφονται 43 άτομα στον παλαιό και νέο Άγιο Κων/νο οι οποίοι είχαν υποβάλει αίτηση νομιμοποίησης ή αγοράς του ακινήτου στο οποίο ήδη διέμεναν.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει ακόμα μια απογραφή «ομήρων εκ παραπετάσματος» που εξελίσσεται τα έτη 1955-1961 (Φ.161 Υπ.2). Πρόκειται για άτομα ή οικογένειες καταφυγόντων στην Ελλάδα μετά το τέλος του 2^ου παγκοσμίου πολέμου από τη Βουλγαρία, Πολωνία, Ουγγαρία και Τσεχοσλοβακία και κατ΄εξαίρεση δύο απελάσεις από την Αλβανία το 1941 και 1943. Το Κέντρο Κοιν. Πρόνοιας Αιτωλ/νίας κοινοποιεί με έγγραφο της 22ας 12^ου 1960 στο Νομάρχη τα ονόματα 17 ομήρων-προσφύγων εκ των οποίων οι 15 διαμένουν στο Αγρίνιο και στους οποίους χορηγούνται μακροπρόθεσμα δάνεια προς στεγαστική ή αγροτική αποκατάσταση ύψους 18.000 έως 26.000 δρχ.

Σε έγγραφο της Υπηρεσίας Κοινωνικής Πρόνοιας Αιτωλ/νίας προς το Υπουργείο το 1957 με θέμα «αριθμός αναποκατάστατων προσφύγων και αριθμός αδιάθετων οικοπέδων» αναφέρεται ότι υπάρχουν 70 αναποκατάστατοι πρόσφυγες (οικογένειες δηλαδή) και 93 αδιάθετα οικόπεδα, 66 στην Καπέλα και 27 στον παλαιό και νέο Άγιο Κων/νο. Ο μεγάλος αριθμός παραχωρητηρίων εκδίδεται στις δεκαετίες του 1950 και 60. Έτσι σε κατάσταση αιτηθέντων στοιχείων από το Υπουργείο Πρόνοιας το 1969 καταγράφονται 724 αποκαταστηθέντες πρόσφυγες (627 παλαιοί+70 αυθαίρετοι+ 97 αυτοστεγαζόμενοι) ενώ έχουν εκδοθεί 553 παραχωρητήρια. Το 1970 όμως γίνεται κλήρωση 11 αδιάθετων οικοπέδων στον Άγιο Κων/νο.

Σύμφωνα με Ν.Δ. της 3^ης Μαϊου 1972 (ΦΕΚ 63/1972) ουδεμία αίτηση αποκατάστασης προσφύγων θα γίνεται δεκτή. Τυχόν υποβληθείσες αιτήσεις θα κρίνονται πλέον βάσει των διατάξεων περί λαϊκής στέγης ή εργατικής κατοικίας. Ωστόσο εξακολουθούν να υπάρχουν εκκρεμότητες με ήδη υποβληθείσες αιτήσεις. Επίσης το 1987 με απόφαση του Υπουργείου Υγείας Πρόνοιας & Κοινων. Ασφαλίσεων δίνεται η δυνατότητα υποβολής αίτησης αναγνώρισης στεγαστικού διακαιώματος σε αστούς πρόσφυγες οι οποίοι αποδεδειγμένα διώχθηκαν ή φυλακίστηκαν κατά τη διάρκεια της δικτατορίας (1967-1974).

Τέλος η ιστορία των προσφυγικών συλλόγων αποτελεί ένα ακόμα σημαντικό πεδίο μελέτης.

Υπάρχει στο αρχείο καταστατικό της Γενικής Ενώσεως Προσφυγικών Συνοικισμών Αγίου Κων/νου Αγρινίου και Περιχώρων του 1931, όπως μετονομάστηκε η «Παναιτωλοακαρνανική Προσφυγική Οργάνωση» ένα ανακοινωθέν της Ένωσης του 1936 και μια αναφορά προς το Νομάρχη το 1937 από τα οποία προκύπτουν πολιτικές αντιπαραθέσεις και προστριβές μεταξύ των προσφύγων της κοινότητας. Επίσης το 1937 προκύπτουν προστριβές μεταξύ της κοινότητας Αγίου Κων/νου και της Ένωσης αναφορικά με την έκδοση πιστοποιητικών προσφυγικής ιδιότητας σύμφωνα με έγγραφο της κοινότητας προς το Νομάρχη.

Το 1951 συγκροτείται ένας «Σύλλογος Αστέγων Γηγενών και Προσφύγων» και διεκδικεί την επέκταση του οικισμού Καπέλα σε ήδη απαλλοτριωμένη από το 1930 έκταση που δεν έχει οικοπεδοποιηθεί. Το 1957 μάλιστα υποβάλλουν υπόμνημα στον Πρόεδρο της Κυβερνήσεως με το αυτό αίτημα και διαμαρτυρόμενοι για πολιτικές παρεμβάσεις ώστε να ματαιωθεί η διανομή των οικοπέδων.

Το 1967 εμφανίζεται στα έγγραφα ένας ακόμα σύλλογος με την επωνυμία Παμμικρασιατικός Σύλλογος προσφύγων 1922 Αγρινίου και Περιχώρων.

Στο χρόνο μιας εισήγησης δεν έχω παρά να καταλήξω με την πρόσκληση και πρόκληση προς ερευνητές και μελετητές αλλά και προς απλούς πολίτες μικρασιατικής και ποντιακής καταγωγής οι οποίοι θα ήθελαν να αντλήσουν στοιχεία της ιστορίας της οικογένειάς τους να προσέλθουν στα Γενικά Αρχεία Αιτωλ/νίας να δούν και να μελετήσουν αυτό το υλικό. Η συναισθηματική φόρτιση των πολιτών προσφυγικής καταγωγής αλλά και των υπαλλήλων της υπηρεσίας σε περιπτώσεις εξυπηρέτησης τους από το υλικό αυτού του αρχείου συνιστά ένα ακόμα μέτρο της σπουδαιότητάς του.

——————-ο——————

Συγκίνηση και προβληματισμό προκάλεσε η ομιλία της κυρίας Μαρίας Μπακαδήμα.

Κλείνοντας την εκδήλωση η κυρία Ζαφείρη ευχαρίστησε πάλι όλους τους ομιλητές και συμπλήρωσε ότι: «Το θέμα της προσφυγιάς και της αναγκαστικής μετακίνησης των πληθυσμών έχει διαχρονικό και επίκαιρο χαρακτήρα, αφορά Έθνη και λαούς και αποτελεί Ιστορικό στοιχείο της Παγκόσμιας Ανθρώπινης τραγωδίας».

Για την ημερίδα μπορείτε να διαβάσετε εδώ: https://www.agrinionews.gr/kapnos-amp-prosfygia-endiaferoysa-esperida-agrinio/

Α.Κ.Κ.

[1] με βάση τους Ν. 2218 και 2240 του 1994 και 2399/1996

[2] βλέπε Δώρας Μονιούδη-Γαβαλά «Πολεοδομικός μετασχηματισμός του Αγρινίου στα χρόνια της προσφυγικής εγκατάστασης, 1022-1930» Πρακτικά Α’ Διεθνούς Συνεδρίου Τοπικής Ιστορίας και Πολιτισμού Τριχωνίας και Ναυπακτίας 9-10-11 Ιουνίου 2012, Τόμος ΙΙ σελ.755-765

[3] Το αρχείο του τμήματος Αγρινίου είναι καταχωρημένο στις συλλογές των ΓΑΚ με ένδειξη ΔΙΟΙΚ. 17, του τμήματος Αμφιλοχίας με ένδειξη ΔΙΟΙΚ.22, του τμήματος Ναυπάκτου με ένδειξη ΔΙΟΙΚ. 23 και της Δ/νσης Κοινων. Πρόνοιας (το οποίο περιλαμβάνει τον οικισμό του Μεσολογγίου) με ένδειξη ΔΙΟΙΚ.28.

[4] ΔΙΟΙΚ.17, φφ.84-90 και 115-162

[5] ΔΙΟΙΚ.23, φφ. 43-45

[6] ΔΙΟΙΚ.28, φφ.67-73

[7] Βλέπε Δώρας Μονιούδη-Γαβαλά ό.π.