Δύο δεκαετίες συμπληρώνονται σήμερα (σ.σ. 13/8) από την έναρξη των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας. Δεν άλλαξαν και τόσα πολλά, πολεοδομικά, στην πόλη.
«Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004 υπήρξαν με μία έννοια το προοίμιο ενός (σ.σ. πολεοδομικόύ) έργου που σήμερα βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη»· το κόστος τους ανήλθε στα 8,5 δισ. ευρώ, η ακαθάριστη επιβάρυνση του Κρατικού Προϋπολογισμού στα 6,5 δισ. ευρώ, «έδειξε» σχετικά έκθεση του Ιδρύματος Οικονομικών και Βιομηχανικών Έρευνων το 2015.
Φέτος συμπληρώνονται 20 χρόνια από την ημέρα που η Αθήνα φιλοξένησε για πρώτη φορά –από το 1896– τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Σήμερα οι Ολυμπιακές Εγκαταστάσεις, με ελάχιστες εξαιρέσεις, είναι αφημένες στη μοίρα τους, «σκιά» του ιστορικού τους παρελθόντος, δείγμα μίας άλλη εποχής που «κυριαρχούσε» ο Ολυμπιακός Νόμος του 2003.
Ωστόσο, τα ολυμπιακά έργα του 2004, σύμφωνα με τον Νίκο Μπελαβίλα, Αρχιτέκτονα – Πολεοδόμο Καθηγητή του ΕΜΠ που μίλησε στο Reader, «δεν ευθύνονται για τη σημερινή κατάσταση της Αθήνας». Η οικονομική διάστασή τους είναι μία άλλη και μεγάλη συζήτηση, ειδικά εάν αναλογιστεί κανείς όπως είπε ο Διευθυντής Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος, πως καταναλώθηκε άπειρος χρόνος και την τελευταία στιγμή γίνονταν χωροθετήσεις και αδειοδοτήσεις με τη διάσταση του κατεπείγοντος.
«Μερικά από αυτά έγιναν τα Χριστούγεννα του 2003, λίγους μήνες πριν την τελετή έναρξης. Το κόστος δεν έγινε ποτέ γνωστό. Όμως είναι βέβαιο ότι υπήρξαν έργα, που απέκλιναν έως και επτά φορές από τον αρχικό τους προϋπολογισμό» μάς αναφέρει ο κ. Μπελαβίλας, περιγράφοντας το οικονομικό σκέλος των έργων, που κατά βάση επιφορτίστηκε η Αθήνα.
Εναλλακτικές προτάσεις για «στέγαση» αγωνισμάτων σε άλλους χώρους υπήρξαν και, μάλιστα, τέθηκαν από ομάδα εργασίας του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου με επικεφαλής μεγάλα ονόματα της ελληνικής πολεοδομίας, όπως οι καθηγητές Γιάννης Πολύζος και η Μαίρη Μαντουβάλου.
Ελάχιστες εισακούστηκαν από τους αρμόδιους.
Πώς άλλαξαν την Αθήνα οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004
«Η Αθήνα, πριν το 2004, ήταν ήδη μία ώριμη μητρόπολη. Η ανάπτυξη της είχε σταθεροποιηθεί από τη δεκαετία του 1980. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες –και τα παράλληλα έργα– δεν έλυσαν τα προβλήματα της πόλης».
Ο Νίκος Μπελαβίλας, αρχιτέκτονας – πολεοδόμος, καθηγητής του ΕΜΠ και Διευθυντής Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος, μίλησε στο Reader παρουσιάζοντας τα ολυμπιακά έργα του 2004, τον αντίκτυπό τους –τότε και σήμερα– στην Αθήνα αλλά και την ευκαιρία που έχει η αθηναϊκή μητρόπολη να γίνει φιλική προς τους πολίτες της.
1) Μπορείτε να μάς πείτε τα έργα που ολοκληρώθηκαν στο πλαίσιο των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας 2004, σε επίπεδο εγκαταστάσεων και υποδομών όπως δρόμοι, και να μας παρουσιάσετε την εικόνα της πρωτεύουσας πριν από αυτά;
«Τα αμιγώς ολυμπιακά έργα, δηλαδή τα στάδια και οι βοηθητικές υποδομές των αγώνων ήταν περίπου τριάντα. Τα περισσότερα από αυτά στην Αθήνα, ενώ υπήρχαν επίσης και λίγες εγκαταστάσεις σε άλλες πόλεις όπως ο Βόλος και το Ηράκλειο. Στην Αθήνα οι ολυμπιακές εγκαταστάσεις χωροθετήθηκαν κυρίως σε τρεις μεγάλους πόλους – στην Καλογρέζα, στο Φάληρο και στο Ελληνικό.
Μεμονωμένα στάδια κατασκευάστηκαν στο Σελεπίτσαρι της Νίκαιας, στο Γαλάτσι, στο Γουδί, ο Ιππόδρομος στο Μαρκόπουλο, το Κωπηλατοδρόμιο στον Σχοινιά και το Ολυμπιακό Χωριό στις Αχαρνές.
Εκτός των αθλητικών και των συναφών έργων, το 2004 έφερε την κατασκευή μεγάλων έργων υποδομών ή την ολοκλήρωση αντίστοιχων τα οποία εκκρεμούσαν. Συγκεκριμένα, οι πρώτες δύο γραμμές του Αττικό Μετρό, η γραμμή του Προαστιακού, το Τραμ στην αρχική φάση από το Ζάππειο ως το Ελληνικό, η Αττική Οδός, η νέα λεωφόρος Κηφισού αλλά και η Ενοποίηση των Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας είναι τα «παράλληλα» έργα των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004.
Θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι άλλα δύο έργα, το Διεθνές Αεροδρόμιο «Ελευθέριος Βενιζέλος» που λειτούργησε το 2001 και το Μουσείο Ακροπόλεως το οποίο μετά από πολλές καθυστερήσεις εγκαινιάστηκε το 2009, βρίσκονται στην ευρύτερη «ιστορική ζώνη» του 2004.
Η Αθήνα, πριν από το 2004, ήταν ήδη μία ώριμη μητρόπολη. Η ανάπτυξη της είχε σταθεροποιηθεί από τη δεκαετία του 1980, η βιομηχανία είχε αποσυρθεί από το Λεκανοπέδιο, μειώνοντας σημαντικά τα προβλήματα ρύπανσης της ατμόσφαιρας των προηγούμενων χρόνων.
Το χρόνιο πρόβλημα της πρωτεύουσας, τον τελευταίο μισό αιώνα – το κυκλοφοριακό – επιδεινωνόταν, όπως και η δραματική απουσία χώρων πρασίνου, δημιουργούσε τα καλοκαίρια κυρίως ασφυκτικές συνθήκες με καύσωνες. Σημαντικές ελλείψεις σε υποδομές υγείας, πολιτισμού, κοινωνικής στέγης αποτελούσαν ένα σοβαρό πρόβλημα της πόλης.
Οι Ολυμπιακοί Αγώνες – και τα παράλληλα έργα δεν έλυσαν κανένα από τα πιο πάνω προβλήματα. Η εξαιρετικά σημαντική υπόθεση των Μέσων Σταθερής Τροχιάς (Μετρό, Προαστιακός, Τραμ) έδωσε τη δυνατότητα σε 1 εκατομμύριο Αθηναίους ανά ημέρα να κινούνται σχετικά άνετα αλλά τα έργα του Κηφισού και της Αττικής Οδού, δεν έλυσαν το κυκλοφοριακό πρόβλημα.
Ο μεν Κηφισός έφτασε ξανά στο σημείο κορεσμού, μέσα στην επόμενη πενταετία από την κατασκευή του, η δε Αττική Οδός εμφανίζει πλέον μόνιμα σημεία κορεσμού. Στις δε κεντρικές περιοχές Αθήνας και Πειραιά η κυκλοφοριακή κατάσταση είναι η ίδια με την προ του 2004 περίοδο.
Η ανάπτυξη των Μέσων Σταθερής Τροχιάς είναι κατά τη γνώμη μου το πλέον χρήσιμο έργο που μας άφησαν οι Ολυμπιακοί Αγώνες. Όμως, δυστυχώς, αυτό δεν συνδυάστηκε με την αποτροπή ανάπτυξης της οδικής κυκλοφορίας και του ΙΧ αυτοκινήτου – το αντίθετο μάλιστα συνέβη. Προκρίθηκαν και αυτά με αποτέλεσμα το σημερινό αδιέξοδο.
Άλλο ένα έργο, το οποίο άλλαξε σε μεγάλο βαθμό την εικόνα του ιστορικού κέντρου της Αθήνας ήταν η Ενοποίηση των Αρχαιολογικών Χώρων.
Ειδικά η πεζοδρόμηση της Διονυσίου Αεροπαγίτου-Αποστόλου Παύλου-Ερμού, ένα τολμηρό εγχείρημα που πέτυχε απολύτως σ’ ένα σύστημα δρόμων με βαριά οδική κυκλοφορία ως τότε, απέδειξε πως το στοίχημα του περιορισμού των ΙΧ μπορούσε να κερδηθεί. Αλλά δεν συνέβη. Τουλάχιστον η Αθήνα σήμερα διαθέτει έναν πανέμορφο πεζόδρομο, έναν πραγματικό Μεγάλο Περίπατο».
2) Τι ρόλο έπαιξε η χωροθέτηση του μεγαλύτερου τμήματος των Ολυμπιακών Εγκαταστάσεων σε αδόμητες, μέχρι σήμερα, εκτάσεις; Πώς επηρέασε το φυσικό τοπίο της πρωτεύουσας;
«Παρά τις αντίθετες προτάσεις, η τότε πολιτική ηγεσία και η ηγεσία της διοργάνωσης επέλεξε να καταναλώσει τελικά σημαντικές εκτάσεις γης – στο Φάληρο, στο Σελεπίτσαρι, στο Γαλάτσι, στο Γουδί, οι οποίες ανήκαν στους σπάνιους εναπομείναντες ελεύθερους χώρους της Αθήνας και του Πειραιά, ήταν ήδη πάρκα ή εν δυνάμει μητροπολιτικά πάρκα.
Με στάδια και εγκαταστάσεις κατελήφθησαν, επίσης, σημαντικά τμήματα του παράκτιου χώρου. Ενώ θα μπορούσαν οι υποδομές των αγώνων να κατευθυνθουν σε brownfields, σε ανενεργά βιομηχανικά οικόπεδα του Ελαιώνα ή του Κηφισού, ή με επανάχρηση υπαρχουσών υποδομών».
3) Ποιες ήταν οι -τότε- προτάσεις σας για «στέγαση» των ολυμπιακών εγκαταστάσεων; Πώς θα βοηθούσαν την Αθήνα στο κομμάτι της βιωσιμότητας, στην οικονομία των πιο υποβαθμισμένων περιοχών της και στο περιβάλλον;
«Μία ομάδα εργασίας του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, με επικεφαλής μεγάλα ονόματα της ελληνικής πολεοδομίας, όπως οι καθηγητές Γιάννης Πολύζος και η Μαίρη Μαντουβάλου, συνέταξαν μελέτη εναλλακτικών σεναρίων, στην κατεύθυνση που ανέφερα πιο πάνω: Χωροθετήσεις σε υποβαθμισμένες περιοχές με στόχο την αναβάθμισή τους, και όχι σε προνομιακές περιοχές που θα υποστούν υποβάθμιση.
Επιλογές κατασκευών που μειώνουν το περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Τα αποτελέσματα παρουσιάστηκαν στην τότε κυβέρνηση, σε εκδήλωση στο Ζάππειο, όμως δεν έγιναν αποδεκτά.
Σημαντικές οικολογικές οργανώσεις έθεταν σοβαρές ενστάσεις για χωροθετήσεις σε προγραμματισμένα μητροπολιτικά πάρκα, όπως του Φαλήρου, του Ελληνικού, του Αττικού Άλσους ή του Πάρκου Σελεπίτσαρι. Υπήρξαν, επίσης, αντιδράσεις διότι ο αρχικός σχεδιασμός προέβλεπε την κατασκευή του Ολυμπιακού Χωριού και του συγκροτήματος Ιππασίας στο δάσος της Πάρνηθας, του Σλάλομ (σ.σ. κανόε καγιάκ) στον υγροβιότοπο του Σχοινιά, και πολύ περισσότερα στάδια στο Φάληρο από όσα έγιναν τελικά.
4) Εισακούστηκε καμία από τις εισηγήσεις σας ως Ομάδα Εργασίας για τις ολυμπιακές εγκαταστάσεις, όπως το Ολυμπιακό Χωριό;
«Ελάχιστα σημεία ελήφθησαν σοβαρά υπόψη. Η -τότε- κυβέρνηση, σε πρώτη φάση, «σνόμπαρε» τις προτάσεις του ΕΜΠ, σε δεύτερη φάση επικαλέστηκε το σοβαρό πρόβλημα του χρόνου, που είχε προκύψει λόγω των τρομερών καθυστερήσεων και ολιγωριών του επιτελικού σχήματος το οποίο διηύθυνε τα έργα.
Eίναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Σλάλομ και του Κωπηλατοδρομίου. Είχε προταθεί από την Ομάδα του ΕΜΠ, να μεταφερθεί στην ουδέτερη ζώνη της Υλίκης, δίπλα στον ΠΑΘΕ, σε απόσταση 1 ώρας από την Αθήνα και δίπλα στον Προαστιακό, προκειμένου να μην επιβαρυνθεί ο υγροβιότοπος του Σχοινιά. Φθηνή λύση, εύκολη με μικρό περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Η εναλλακτική πρόταση απορρίφθηκε.
Προτάθηκε, επίσης, να αξιοποιηθούν οι τότε ολοκαίνουργιες εγκαταστάσεις της Λίμνης Ιωαννίνων –είναι σύνηθες να συμμετέχουν και περιφερειακές πόλεις σε μία τέτοια διοργάνωση– αντί να στηθεί μία νέα τεχνητή λίμνη. Και αυτή η πολύ ωραία ιδέα απορρίφθηκε.
Τελικά, ένας συνδυασμός προβλημάτων, αντιδράσεων της αρχαιολογικής υπηρεσίας ανάγκασαν, τελευταία στιγμή, να μεταφερθεί το Σλάλομ στο Ελληνικό. Το Κωπηλατοδρόμιο έμεινε στον Σχοινιά σε μία προβληματική κατάσταση.
Αντίστοιχα από το Φάληρο αφαιρέθηκαν στάδια, λόγω των μεγάλων αντιδράσεων και της αυτοδιοίκησης και μεταφέρθηκαν στο Ελληνικό, το οποίο μετατράπηκε σε έδαφος μεταφοράς της τελευταίας στιγμής για ό,τι περίσσευε.
Το Ολυμπιακό Χωριό μεταφέρθηκε νοτιότερα, σε απόσταση από το δάσος του Τατοΐου. Εκεί έπιασε τόπο η επανάχρηση του για κοινωνική κατοικία.
Αν δεν κάνω λάθος, είναι οι τελευταίες κοινωνικές κατοικίες που σχεδιάστηκαν και κτίστηκαν στην Ελλάδα. Όμως προχειρότητες, αρχιτεκτονικοί διαγωνισμοί που έμειναν στα χαρτιά και άλλες λανθασμένες επιλογές έχουν κληρονομήσει προβλήματα στον οικισμό του Ολυμπιακού Χωριού, που χρονίζουν μέχρι τις ημέρες μας».
5) Στον αρχικό σχεδιασμό των ολυμπιακών εγκαταστάσεων υπήρχε πρόβλεψη για μετέπειτα χρησιμότητά τους; Εάν ναι, ποια ήταν αυτή και ποια είναι τα κωλύματα που δεν επιτρέπουν την επαναλειτουργία τους και βλέπουμε τις εικόνες εγκατάλειψης;
«Δεν υπήρξε καμμία πρόβλεψη για το μέλλον των εγκαταστάσεων. Η βασική σκέψη ήταν η διάθεσή τους σε ιδιώτες άνευ όρων και για χρήσεις απρόβλεπτες. Παράδειγμα η περίπτωση του σταδίου στο Γαλάτσι, του σταδίου στο Γουδί, του κέντρου τύπου κλπ.
Σε μία περίπτωση μόνο, στη Νίκαια επίσης με όρους πρόχειρους ένα σχετικά ακατάλληλο ογκώδες κτίριο, μακριά από οποιοδήποτε άξονα συγκοινωνίας, το οποίο έκοψε ένα πάρκο στη μέση, διετέθη στο Πανεπιστήμιο Πειραιά.
Η κυβέρνηση τότε δήλωνε ότι οι εγκαταστάσεις θα είναι λυόμενες, ώστε να αποφορτίσουν στη συνέχεια τους τόπους που θα καταλάμβαναν. Αυτό δεν συνέβη πουθενά. Αντίθετα, πανάκριβα κτίρια κτίστηκαν στο Ελληνικό, έμειναν νεκρά επί είκοσι χρόνια, κατεδαφίστηκαν για να κτιστούν σήμερα στη θέση τους άλλα επίσης πανάκριβα –με περιβαλλοντικό βάρος– κτίρια!
Δήλωνε επίσης ότι θα φυτευτούν εκατομμύρια δένδρα στην Αθήνα. Δεν φυτεύτηκαν!
Άλλο ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η υπόθεση του τότε Ιπποδρόμου. Επελέγη η κατασκευή ολυμπιακής εγκατάστασης με ΣΔΙΤ με παράλληλη κατασκευή εμπορικών κέντρων. Ουδείς ιδιώτης ενδιαφέρθηκε. Ήταν η εποχή που κέρδιζαν καθαρό χρήμα με τα ολυμπιακά έργα χωρίς κανένα ρίσκο, γιατί να ρισκάρουν με επενδυτικές κινήσεις;
Έτσι ευτυχώς ο Ιππόδρομος σώθηκε. Και εκεί αργότερα χωροθετήθηκε το «Σταύρος Νιάρχος». Αν είχε πετύχει το σχέδιο θα είχαμε εκεί 2-3 mall αντί για πάρκο, κέντρο πολιτισμού, όπερα και εθνική βιβλιοθήκη.
6) Ποια ήταν η διαφορά στο σχέδιο δόμησης των ολυμπιακών έργων στην Αθήνα σε σχέση με τις πόλεις, που είχαν αναλάβει πριν από αυτήν Ολυμπιακούς Αγώνες, όπως η Βαρκελώνη; Γιατί η πρωτεύουσα δεν έγινε «πράσινη» όπως το Σίδνεϊ εφόσον εντάσσονταν ως οπτική της Διεθνούς Ολυμπιακής Επιτροπής;
«Οι Ολυμπιακοί Αγώνες της Αθήνας του 2004 ούτε «πράσινοι», ούτε φιλικοί στην πόλη ήταν. Αντίθετα γιγαντιαία οδικά έργα με τεράστιους όγκους μπετόν κάλυψαν τον Κηφισό και το τόξο του Λεκανοπεδίου για να κατασκευαστεί η Αττική Οδός.
Άχρηστα ενεργοβόρα κτίρια κτίστηκαν για να κριθούν περιττά και να γκρεμιστούν μετά από είκοσι χρόνια, πολύτιμα πάρκα κατελήφθησαν στην καρδιά του αστικού ιστού.
Η Αθήνα δεν πήρε κανένα μάθημα από τη Βαρκελώνη. Καταναλώθηκε άπειρος χρόνος και την τελευταία στιγμή γίνονταν πλέον χωροθετήσεις και αδειοδοτήσεις με τη διάσταση του κατεπείγοντος – τα Χριστούγεννα του 2003, λίγους μήνες πριν την τελετή έναρξης.
Το κόστος δεν έγινε ποτέ γνωστό. Όμως είναι βέβαιο ότι υπήρξαν έργα που απέκλιναν έως και επτά φορές από τον αρχικό προϋπολογισμό.
Οι Ολυμπιακοί Αγώνες μας φόρτωσαν δύο μεγάλα βάρη: Ένα μεγάλο ποσοστό της κρίσης χρέους οφείλεται σε εκείνο το εργολαβικό «πάρτυ» που συντελέστηκε περί το 2004.
Παράλληλα, το καθεστώς «έκτακτων» πολεοδομικών ρυθμίσεων που παραβιάζουν κάθε έννοια περιβαλλοντικής και χωροταξικής νομιμότητας εισήχθη με τον Ολυμπιακό Νόμο του 2003. Αυτό το πρότυπο χρησιμοποιήθηκε την εποχή των μνημονίων, γενικεύθηκε και βρήκε εφαρμογή παντού.
7) Πώς τα έργα για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 ευθύνονται σε μεγάλο κομμάτι για τη σημερινή κατάσταση της Αθήνας, όσον αφορά το τεράστιο κυκλοφοριακό ζήτημα, για το γεγονός ότι κατακλύζεται από Ι.Χ. αυτοκίνητα και για τις περιβαλλοντικές συνέπειες των παραπάνω φαινομένων;
«Κατά τη γνώμη μου δεν ευθύνονται τα ολυμπιακά έργα του 2004 για τη σημερινή κατάσταση της Αθήνας. Και να μην γίνονταν οι αγώνες, οι πολιτικές επιλογές για την οικοδόμηση του Ελληνικού, της λιμενοβιομηχανικής ζώνης Δραπετσώνας-Κερατσινίου, του Φαληρικού Όρμου, των μητροπολιτικών πάρκων υπήρχαν και θα συνεχίσουν να υπάρχουν.
Βλέπουμε τι συμβαίνει σήμερα με το real estate στα Κυκλαδονήσια: «Κτίστε παντού, κερδίζουμε όλοι!», αυτό είναι το σύνθημα.
Εκεί που χάθηκε το στοίχημα ήταν στην αναστροφή αυτού του κλίματος. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες θα μπορούσαν να αποτελέσουν το εφαλτήριο για την αλλαγή παραδείγματος. Λόγω του εξαιρετικά υψηλού συμβολισμού και της κοινωνικής αποδοχής τους, λόγω των υψηλών προϋπολογισμών που ούτως ή άλλως θα εκταμιεύονταν. Οι αγώνες δηλαδή θα μπορούσαν να αποτελέσουν αφορμή για ένα καλάθι μεγάλων έργων πραγματικά χρήσιμων για το περιβάλλον.
Τι συνέβη τελικά;
To τόνισα στην αρχή. Με εξαίρεση την ανάπτυξη Μέσων Σταθερής Τροχιάς και τον πεζόδρομο των αρχαιολογικών χώρων της Αθήνας-κανένα μα κανένα άλλο έργο δεν είχε περιβαλλοντικό πρόσημο, ή αποτύπωμα φιλικό στην πόλη. Το αποτέλεσμα το βλέπουμε σήμερα.
Η Αθήνα βρίσκεται στην ίδια κατάσταση όσον αφορά το μικροκλίμα της, το πράσινο, την κυκλοφορία στην πόλη.
8) Εν τέλει, μπορεί η Αθήνα να γίνει μία βιώσιμη περιβαλλοντικά και για τους πολίτες της, πόλη, ή τα ολυμπιακά έργα έκλεισαν το παραπάνω ενδεχόμενο; Αν ναι, ποιες είναι οι λύσεις;
Μάλλον απάντησα με τα πιο πάνω. Βεβαίως μπορεί να γίνει βιώσιμη περιβαλλοντικά – και κοινωνικά – πόλη για τους κατοίκους της, αν αλλάξουμε παράδειγμα. Αυτή τη στιγμή στον σχεδιασμό της Αθήνας προκρίνεται πρώτα η κερδοφορία και ακολουθεί η περιβαλλοντική, οικιστική και πολεοδομική δικαιοσύνη. Γειτονιές στενάζουν με τον καύσωνα, ή πνίγονται με τις πλημμύρες, σημαντικοί χώροι χάνονται, πράσινο εξαφανίζεται, καίγεται, οικοδομείται, οι τιμές αποτελούν μείζον πρόβλημα, τα αυτοκίνητα όλο και πληθαίνουν δηλητηριάζοντας το περιβάλλον, κάνοντας αβίωτη την πόλη.
Όλα αυτά δεν γίνονται ούτε κατά τύχη, ούτε γιατί δεν υπάρχουν εναλλακτικές. Γίνονται από επιλογές. Σημαντικές, θεμελιώδεις επιλογές στον σχεδιασμό της πόλης. Οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004 υπήρξαν με μία έννοια το προοίμιο ενός (σ.σ. πολεοδομικόύ) έργου που σήμερα βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη».
Ναζιγκέν Μάμο – reader.gr