Τρεις από τους μεγαλύτερους στρατιωτικούς ηγέτες που ανέδειξε η αρχαία Ελλάδα, ο Μιλτιάδης, ο νικητής των Περσών στη μάχη του Μαραθώνα, ο Ιφικράτης, ο λιγότερο γνωστός ίσως από τους τρεις και ο Θηβαίος Επαμεινώνδας, που μαζί με τον Πελοπίδα έδωσαν μεγάλη αίγλη και ισχύ στην πόλη τους, θα μας απασχολήσουν στο σημερινό μας άρθρο.
Βέβαια, σε παλαιότερα άρθρα μας έχουμε ασχοληθεί και με τους τρεις, υπάρχει όμως ένα κοινό σημείο που τους συνδέει, έστω κι αν έζησαν με διαφορά αρκετών ετών ο ένας από τον άλλον: έφεραν σημαντικές αλλαγές στην πολεμική τέχνη και την τακτική στα πεδία των μαχών. Ας δούμε εκτενέστερα τα κατορθώματα και τις καινοτομίες που έφεραν οι τρεις σπουδαίοι αυτοί άνδρες στην πολεμική τακτική των αρχαίων.
Μιλτιάδης: η αλλαγή της φάλαγγας και η μάχη του Μαραθώνα
Ο Μιλτιάδης (554 π.Χ. – 489 π.Χ.) έμεινε στην ιστορία ως νικητής των Περσών στη μάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. Η νίκη αυτή όμως δεν ήρθε τυχαία. Ο Μιλτιάδης γνώριζε πολύ καλά τους αντιπάλους. Είχε πολεμήσει και παλαιότερα τους Πέρσες και γνώριζε ότι οι μαχητές τους δεν ήταν πλέον οι τραχείς Πέρσες και οι άνδρες από το Κουρδιστάν που χρησιμοποιούσε ο Κύρος, αλλά άνδρες από τους υποταγμένους στους Πέρσες λαούς που πολεμούσαν περισσότερο από φόβο και υποχρέωση.
Έτσι, οι Πέρσες τοποθετούσαν στο κέντρο της παράταξής τους τα καλύτερα τμήματά τους και εκεί βρισκόταν και ο διοικητής τους. Κύριο όπλο των Περσών ήταν το τόξο, ενώ η λόγχη και το κοντό ξίφος ήταν δευτερεύοντα, βοηθητικά όπλα.
Η τακτική των Περσών ήταν να ρίχνουν τεράστιο αριθμό από βέλη στους αντιπάλους, όταν αυτοί τους πλησίαζαν. Ήταν όμως δύσκολο να αντιμετωπίσουν στον αγώνα εκ του συστάδην τον βαρύ οπλισμό των Ελλήνων οπλιτών. Είχαν ιππικό, που μπορούσε να πλευροκοπήσει τη φάλαγγα των αντιπάλων, εφόσον βέβαια το επέτρεπε και το έδαφος στο πεδίο της μάχης. Το ιππικό ήταν άγνωστο για τους Αθηναίους, οι οποίοι είχαν μόνο τη βοήθεια 1.000 Πλαταιέων, καθώς οι Σπαρτιάτες, για θρησκευτικούς λόγους καθυστερούσαν να έρθουν.
Ο Μιλτιάδης επέφερε μια μεγάλη καινοτομία στο ελληνικό στράτευμα: ανέτρεψε τον κατεστημένο ως τότε, τρόπο παράταξης των Ελλήνων στις μάχες: τη φάλαγγα. Εκτός από το μεγάλο αριθμητικό μειονέκτημα του ελληνικού στρατού, ο Μιλτιάδης είχε να αντιμετωπίσει και τους μηδίζοντες Αθηναίους, που προφανώς είχαν συνεννοηθεί ή και χρηματιστεί από τους Πέρσες…
Ο Μιλτιάδης στη μάχη του Μαραθώνα αποφάσισε να αλλάξει τη διάταξη του στρατεύματός του: ισχυρά άκρα και αδύνατο κέντρο, απέναντι σε ασθενικά άκρα και ισχυρό κέντρο των Περσών. Η σκέψη αυτή έκρυβε την ιδέα της διπλής υπερκέρασης. Ο Μιλτιάδης εκτιμούσε ότι το κέντρο των Περσών θα προχωρούσε, την ίδια στιγμή που τα τμήματά τους στα δύο άκρα θα υποχωρούσαν κάτω από την πίεση των ισχυρών άκρων της δικής του διάταξης. Έτσι, το κέντρο των Περσών τη στιγμή που θα πίστευε ότι είχε επικρατήσει επί των Ελλήνων, θα βρισκόταν κυκλωμένο από τα άκρα τους!
Το περσικό ιππικό ο Μιλτιάδης το αντιμετώπισε με την κατάληψη εδάφους, το οποίο καθιστούσε αδύνατη τη χρησιμοποίησή του. Παράλληλα έκλεισε τις διαβάσεις προς την Αθήνα και ήταν ήσυχος ότι οι Πέρσες δεν θα κινούνταν μέσω ξηράς προς την πόλη. Ωστόσο, ο Αρταφέρνης που πολιορκούσε την Ερέτρια με τμήμα του περσικού στόλου κατάφερε να την κυριεύσει με τη βοήθεια πολιτών της που είχαν προσχωρήσει στους Πέρσες. Έτσι «άνοιγε» ο δρόμος για επίθεσή του στην Αθήνα.
Αυτό έγινε, ενώ Έλληνες και Πέρσες βρίσκονται παρατεταγμένοι στον Μαραθώνα αδρανείς για οκτώ ημέρες. Την ένατη μέρα, όταν οι Αθηναίοι πληροφορήθηκαν την κατάληψη της Ερέτριας αποφάσισαν να αναλάβουν δράση.
Στο πολεμικό συμβούλιο που ακολούθησε ήταν καθοριστική η ψήφος του πολέμαρχου Καλλίμαχου για άμεση επίθεση. Ο Μιλτιάδης ανέλαβε την τακτική διοίκηση του στρατεύματος και αυτό του έδωσε τη δυνατότητα να δώσει στην φάλαγγα τον σχηματισμό που είχε στο μυαλό του.
Οι Πέρσες άρχισαν πρώτοι την επίθεση και όταν έφτασαν σε απόσταση βολής τόξου (100-150 μέτρα), ο Μιλτιάδης έδωσε το σύνθημα και η φάλαγγα έπεσε πάνω στον εχθρό. Ο Ηρόδοτος γράφει ότι όταν οι Πέρσες είδαν τους Έλληνες να επιτίθενται με αυτόν τον τρόπο τους πέρασαν για τρελούς. Παρά τις αμφισβητήσεις από διάφορους ιστορικούς για το αν μπορούσαν να περάσουν Αθηναίοι και Πλαταιείς από τον καταιγισμό των περσικών βελών και με μικρές απώλειες, αυτό έγινε.
Όπως γράφει ο Υποστράτηγος ε.α. Δημήτρης Γεδεών, «οι αρχαίοι Έλληνες δεν είχαν τυχαία το αγώνισμα του οπλίτη δρόμου στους Ολυμπιακούς και σε άλλους αγώνες». Στη συνέχεια, τα πράγματα εξελίχθηκαν όπως τα είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης.
Οι Έλληνες έπεσαν με μεγάλη ταχύτητα πάνω στους Πέρσες τους περικύκλωσαν και τους συνέτριψαν. Όπως γράφει ο J.F.C. Fuller : «Ο Μαραθώνας ήταν το πρώτο κλάμα της Ευρώπης που γεννιόταν». Ο αιφνιδιασμός, που προκάλεσε ο Μιλτιάδης στους Πέρσες, λόγω της μη αναμενόμενης παράταξης των στρατευμάτων του, αποτελεί μέχρι και σήμερα βασικό πλεονέκτημα σε μια μάχη.
Η νίκη των Ελλήνων στον Μαραθώνα κατέρριψε τον μύθο ότι οι Πέρσες ήταν αήττητοι. Ενθάρρυνε τους Έλληνες να αποκρούσουν και τις επόμενες περσικές επιθέσεις και σε ηγέτες όπως ο Αγησίλαος και ο Κίμωνας να μεταφέρουν τον πόλεμο στην Ασία, πριν βέβαια ο Μέγας Αλέξανδρος κάνει την ιστορική εκστρατεία του.
Ο Μιλτιάδης και η ελληνική νίκη στον Μαραθώνα έχουν υμνηθεί από ξένους ιστορικούς: «Η εικόνα του Μιλτιάδη φαντάζει γιγάντια στα πρώιμα χρόνια της παγκόσμιας ιστορίας» γράφει ο Hans Delbruck.
Σύμφωνα με τον σερ Έντουαρντ Κρίζι, η ελληνική νίκη στον Μαραθώνα εξασφάλισε «… την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών, τη φιλελεύθερη διαφώτιση του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες των μεγάλων αρχών του Ευρωπαϊκού πολιτισμού».
Και βέβαια, η τακτική του Μιλτιάδη βρήκε λαμπρούς μιμητές: τον Αννίβα στις Κάννες, τον Μπλίχερ στο Βατερλό, τον Μόλτκε στο Σεντάν, τον Χίντεμπουργκ στη μάχη του Τάνεμπεργκ, ακόμα και τον Αϊζενχάουερ στη μάχη της Γαλλίας, μετά την απόβαση στη Νορμανδία (για τη μάχη του Μαραθώνα δείτε λεπτομέρειες στο άρθρο μας της 05/06/2017).
Ιφικράτης: ο Αθηναίος στρατηγός που «έσπασε» το αήττητο των Σπαρτιατών στην ξηρά
Σταδιακά, καθώς το ανθρώπινο δυναμικό είχε εξαντληθεί από τους μακροχρόνιους πολέμους και οι πολίτες άρχισαν να αδιαφορούν για τα στρατιωτικά τους καθήκοντα άρχισαν να χρησιμοποιούνται σε μεγάλο βαθμό μισθοφόροι στρατιώτες. Αυτό βέβαια έγινε και από την Αθήνα.
Η εμφάνιση των μισθοφόρων έδωσε ώθηση στους υποτιμημένους ως τότε πελταστές. Ο όρος «πελταστές» προέρχεται από την πέλτη, μια μικρή ασπίδα που χρησιμοποιούσαν αρχικά οι Θράκες και αργότερα οι υπόλοιποι Έλληνες. Οι πελταστές δεν είχαν καμία τύχη όταν συγκρούονταν με οπλίτες.
Έπρεπε να «χτυπήσουν» την κατάλληλη στιγμή, γρήγορα και αποφασιστικά. Για να το πετύχουν αυτό ήταν απαραίτητο να έχουν έναν εμπνευσμένο ηγήτορα. Τέτοιος ηγήτορας ήταν ο Αθηναίος Ιφικράτης(γεννήθηκε το 418 π.Χ) ,που μετέτρεψε τους περιφρονημένους πελταστές σε ένα είδος ελαφρού πεζικού. Αυτό το κατάφερε με την αλλαγή του οπλισμού, της εξάρτυσης, την αυστηρή πειθαρχία που επέβαλε και τις ηγετικές του ικανότητες. Ο Ιφικράτης καταγόταν από φτωχή οικογένεια.
Ο πατέρας του ήταν σκυτοτόμος (υποδηματοποιός) στον Δήμο Ραμνούντα. Ο Ιφικράτης διακρίθηκε από πολύ νέος σε εκστρατείες που είχε οργανώσει ο Κόνωνας, γι’ αυτό του ανατέθηκε η ανασυγκρότηση των μισθοφορικών σωμάτων που είχαν συγκροτηθεί με περσικά χρήματα.
Ο Ιφικράτης πίστευε ότι η νίκη δεν μπορούσε να έρθει πλέον από τους βαριά οπλισμένους στρατιώτες, αλλά από την επιδέξια χρήση του εδάφους και τους ταχείς ελιγμούς. Αποφάσισε έτσι να μετατρέψει τους πελταστές σε ευκίνητο σώμα με μεγαλύτερη δύναμη κρούσης. Για να το πετύχει αυτό προέβη στις εξής κινήσεις:
α) Μετέτρεψε την πέλτη σε πιο μεγάλη και πιο στρογγυλή ασπίδα, χωρίς όμως να την κάνει τόσο βαριά, όσο την «κλασική» ασπίδα.
β) Αντί για μεταλλικό θώρακα, χρησιμοποίησε έναν άλλον από λινό.
γ) Αντικατέστησε τις μεταλλικές κνημίδες, με ελαφρά δετά υποδήματα, που μπορούσαν να τα βάλουν, αλλά και να τα βγάλουν εύκολα οι πελταστές. Τα υποδήματα αυτά ονομάστηκαν από τον ίδιο «Ιφικράτειες Υποδήσεις» και πιθανότατα κατασκευάστηκαν από τον πατέρα του. Έτσι, οι πελταστές έγιναν πιο ευκίνητοι, ενώ η ελάττωση του αμυντικού οπλισμού τους, τους επέτρεπε να μεταφέρουν περισσότερα εφόδια.
Οι πελταστές ήταν οπλισμένοι με ακόντιο και κοντό ξίφος. Ο Ιφικράτης αύξησε το μήκος τους κατά το ήμισυ και τα έκανε πιο αποτελεσματικά. Το βασικό πλεονέκτημα των πελταστών του Ιφικράτη ήταν η πειθαρχία. Παρά την αυστηρότητά του όμως, ο Ιφικράτης ήταν πολύ αγαπητός στους στρατιώτες του.
Θα λέγαμε ότι ο Ιφικράτης ήταν πολύ «μπροστά» από την εποχή του, καθώς στις ασκήσεις του περιλαμβάνονταν έφοδοι, ενίσχυση εχθρού κατά τη μάχη, περιπτώσεις λιποταξίας και γενικότερα αναταραχών. Πάντα έδινε ο ίδιος το καλό παράδειγμα. Χαρακτηριστικά, σε μία μάχη που έπρεπε να γίνει σε δριμύ ψύχος, εμφανίστηκε φορώντας τον λεπτότερο χιτώνα που είχε.
Όταν παρουσιάστηκαν κρούσματα λιποταξίας στη διάρκεια μιας εκστρατείας έδωσε την ευκαιρία στους δειλούς και τους άτολμους να φύγουν και απευθυνόμενος στους υπόλοιπους είπε: «Τώρα που απαλλαγήκαμε από αυτά τα ανδράποδα θα αντιμετωπίσουμε μόνοι μας τον εχθρό και θα απολαύσουμε μόνοι μας τα αγαθά της ανδραγαθίας». Μετά απ’ όλα αυτά, ο Ιφικράτης με τους άνδρες του πέτυχαν μία λαμπρή νίκη.
Ο Ιφικράτης εφάρμοσε σε μεγάλο βαθμό και την εξαπάτηση του αντιπάλου πετυχαίνοντας σημαντικές νίκες. Για να υπογραφτεί μια συνθήκη ειρήνης μεταξύ Λακεδαιμονίων και Θηβαίων, στην οποία αντιδρούσαν οι Αργείοι εφάρμοσε το εξής τέχνασμα. Διέταξε τους στρατιώτες του να λεηλατήσουν την Αργολίδα.
Όταν οι Αργείοι διαμαρτυρήθηκαν, τους είπε ότι η λεηλασία είχε γίνει από εξόριστους Αργείους. Έπειτα από λίγες μέρες επέστρεψε τα κλοπιμαία στους Αργείους λέγοντας ότι τα είχε πάρει από τους άρπαγες! Οι κάτοικοι τους Άργους χάρηκαν. Θεώρησαν τον Ιφικράτη φίλο και έπεισαν τους Θηβαίους να δεχτούν την ειρήνη.
Ο Ιφικράτης ήταν ο πρώτος που νίκησε στην ξηρά τους αήττητους ως τότε Σπαρτιάτες, εφαρμόζοντας τη μέθοδο που ακολούθησαν οι καταδρομείς μερικούς αιώνες αργότερα: της προσβολής και της φυγής. Αυτό έγινε την άνοιξη του 392 π.Χ. στο πλαίσιο του πολέμου μεταξύ της Σπάρτης και των συμμάχων της και της συμμαχίας Αθηναίων – Βοιωτών και Κορινθίων, κοντά στη Σικυώνα (το σημερινό Κιάτο).
Ο Ιφικράτης με τους πελταστές του και ο Αθηναίος Στρατηγός Καλίας με τακτικό στρατό επικράτησαν μιας σπαρτιατικής μόρας (υποδιαίρεσης του σπαρτιατικού στρατού) 600 ανδρών.
Ο Ιφικράτης συνέχισε τη δράση του για πολλά ακόμα χρόνια φτάνοντας μέχρι τη Θράκη και την Άβυδο. Πέθανε γύρω στο 353 π.Χ. Οι Αθηναίοι τον τίμησαν με χάλκινο ανδριάντα. Περισσότερο για τον Ιφικράτη, τον εμπνευστή της ιδέας των καταδρομέων, στο άρθρο μας της 02/06/2018.
Ο Επαμεινώνδας και η λοξή φάλαγγα των Θηβαίων
Ο τρίτος από τους μεγάλους στρατιωτικούς της αρχαιότητας που προχώρησαν σε σημαντικές αλλαγές ήταν ο Θηβαίος Επαμεινώνδας (418-362 π.Χ.). Ήταν φτωχός και άσημος και δεν έχει διασωθεί το όνομα της μητέρας του. Ασκήθηκε στα πολεμικά καθήκοντα, αλλά επίσης απέκτησε και μεγάλη μόρφωση. Έτσι απαλλάχθηκε από τις προλήψεις από τις προλήψεις, οι οποίες ήθελαν τα φυσικά φαινόμενα να παίζουν ρόλο στη λήψη αποφάσεων.
Διακρινόταν για τη ρητορική του ικανότητα προτιμούσε όμως να την χρησιμοποιεί με φειδώ, αλλά και για τις ικανότητές του ως πολιτικός. Ήταν μετριόφρων και αδιαφορούσε εντελώς για τα χρήματα. Παρέμεινε φτωχός σε όλη του τη ζωή και όταν πέθανε από τα τραύματά του στη μάχη της Μαντίνειας, δεν είχε χρήματα ούτε για την ταφή του.
Η δράση του Επαμεινώνδα αρχίζει από το 378 π.Χ. όταν η Θήβα απελευθερώθηκε. Μαζί με τον συμπατριώτη και φίλο του Πελοπίδα συγκρότησαν τον Ιερό Λόχο, ένα επίλεκτο σώμα από 300 άνδρες. Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος γράφει ότι ο Πελοπίδας ήταν ο άριστος των Θηβαίων, ο δε Επαμεινώνδας ο άριστος των Ελλήνων. Στη μάχη στα Λεύκτρα εναντίον των Σπαρτιατών το 371 π.χ., οι Θηβαίοι χάρη στους Επαμεινώνδα και Πελοπίδα πέτυχαν μεγάλη νίκη εναντίον των Σπαρτιατών επικεφαλής των οποίων ήταν ο βασιλιάς τους Κλεόμβροτος.
Σχεδόν 120 χρόνια μετά τον Μιλτιάδη, ο Επαμεινώνδας αποφάσισε να εφαρμόσει νέο σχηματισμό φάλαγγας, πετυχαίνοντας απόλυτα τον σκοπό του και βρίσκοντας μιμητές τους επόμενους αιώνες.
Η τακτική της λοξής φάλαγγας, έμπνευση του Επαμεινώνδα έμεινε αθάνατη και μπορεί να συνοψιστεί στα εξής: απασχόληση του εχθρού παντού με τις ελάχιστες δυνατές δυνάμεις και επίθεση με τον όγκο των δυνάμεων σε αποφασιστικό σημείο της διάταξής του. Γενικότερα, με τη λοξή φάλαγγα.
α) Ο Επαμεινώνδας εφάρμοσε την αρχή οικονομίας δυνάμεων με τη συγκέντρωση μεγάλης δύναμης στο αποφασιστικό σημείο. Έτσι, ένα ασθενές, αλλά καλά διοικούμενο στράτευμα μπορούσε να νικήσει ένα μεγαλύτερο αριθμητικά, αλλά κακοδιοικούμενο ή οργανωμένο με λάθος τρόπο στράτευμα.
β) Για να πετύχει τον αντικειμενικό του σκοπό κατένειμε τις αποστολές στα διάφορα τμήματα.
γ) Αντιλήφθηκε τη σημασία της εφεδρείας, την οποία αξιοποίησε για εξασφάλιση του ελιγμού του.
δ) Επιβάλλεται, ο κάθε διοικητής να φροντίζει για την ασφάλεια των τμημάτων του. Ο Επαμεινώνδας το πέτυχε αυτό με τη χρήση του Ιερού Λόχου και του ιππικού του.
Η τακτική του Επαμεινώνδα στα Λεύκτρα απέδειξε ότι μια καλά οργανωμένη δύναμη υπό την ηγεσία μιας ισχυρής προσωπικότητας θα μπορούσε να οδηγήσει τους Έλληνες στην κυριαρχία ολόκληρου του τότε γνωστού κόσμου, κάτι που πέτυχε σε μεγάλο βαθμό 40 και πλέον χρόνια αργότερα ο Μέγας Αλέξανδρος.
Η λοξή φάλαγγα του Επαμεινώνδα χρησιμοποιήθηκε με ιδιαίτερη επιτυχία πολλούς αιώνες αργότερα, από τον Φρειδερίκο Β’ της Πρωσίας και τον Μέγα Ναπολέοντα. Για τον Επαμεινώνδα και τη δράση του, περισσότερα θα βρείτε στο άρθρο μας της 25/02/2017.
Επίλογος
Ο Μιλτιάδης και ο Επαμεινώνδας ήταν δύο στρατιωτικές ιδιοφυΐες που έζησαν με διαφορά ενός περίπου αιώνα. Άλλαξαν τη μορφή της κλασικής ελληνικής φάλαγγας. Πολλούς αιώνες πριν διατυπωθούν οι αρχές του πολέμου και οι θεωρίες του Κλαούζεβιτς εφάρμοσαν τη συνισταμένη της ισχύος τους στο ασθενές σημείο του αντιπάλου.
Ο Μιλτιάδης έμεινε αθάνατος γιατί στον Μαραθώνα έσωσε την Αθήνα, αλλά και τον Δυτικοευρωπαϊκό πολιτισμό. Ωστόσο, ο μέγας αυτός στρατιωτικός και πολιτικός μετά την αποτυχημένη εκστρατεία του στην Πάρο, στη διάρκεια της οποίας τραυματίστηκε, λόγω της νίκης του στον Μαραθώνα δεν καταδικάστηκε σε θάνατο, αλλά σε πρόστιμο 50 ταλάντων, ποσό τεράστιο για την εποχή.
Καθώς αδυνατούσε να το πληρώσει φυλακίστηκε και πέθανε από γάγγραινα. Το πρόστιμο το πλήρωσε τελικά ο πλούσιος γαμπρός του Καλλίας, αφού πρώτα και ο γιος του Μιλτιάδη, ο σπουδαίος Κίμων φυλακίστηκε για το χρέος του πατέρα του… Ο Επαμεινώνδας έμεινε στην ιστορία για τον τερματισμό της ηγεμονίας της Σπάρτης. Λιγότερο γνωστός, αλλά σχεδόν εφάμιλλος των δύο ήταν ο Ιφικράτης, που μετέτρεψε τους πελταστές, ένα «βαρβαρικό» για πολλούς σώμα σε πρωταγωνιστές στο πεδίο της μάχης.
Με την αλλαγή του οπλισμού και του ιματισμού τους και την αυστηρή πειθαρχία ο Ιφικράτης μετέτρεψε τους, βοηθητικούς ως τότε, πελταστές σε προδρόμους των σημερινών Ειδικών Δυνάμεων. Επρόκειτο για άριστο ηγήτορα, που γνώριζε τους αντιπάλους του έπαιρνε γρήγορα αποφάσεις και τις υλοποιούσε, κάτι που φαίνεται στη δράση του από την Κόρινθο μέχρι τη Θράκη.
Ίσως αν είχε εμπλακεί σε μια σημαντική σύγκρουση της αρχαιότητας, το όνομά του θα διαιωνιζόταν. Δυστυχώς, η έλλειψη σπουδαίων ηγετών, ειδικά τον 2ο αι π.Χ. ήταν αυτή που συνέλαβε σημαντικά στην κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους…
Πηγή: ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΕΔΕΩΝ, Υποστράτηγος ε.α., «ΝΕΩΤΕΡΙΣΜΟΙ ΣΤΗΝ ΤΑΚΤΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ», Περιοδικό «ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ», ΤΕΥΧΟΣ 65, ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2002.
