Tου Αρεοπαγίτη ε.τ. Αριστείδη Αλεξ. Πελεκάνου*
Ο Σόλων ανήκε στην αριστοκρατική τάξη και προερχόταν από το γένος των Μεδοντιδών, που είχε δώσει τους κληρονομικούς βασιλείς της Αθήνας έως το 752/1 π.Χ.. Ασχολήθηκε με το εμπόριο, πραγματοποίησε μακρινά ταξίδια και διηύρυνε τους πνευματικούς του ορίζοντες. Έγραψε πολλά ποιήματα, από τα οποία διασώθηκαν τριακόσιοι περίπου στίχοι, που εκφράζουν κυρίως ηθικές αξίες και πολιτικές ιδέες. Είχε διακριθεί ως πολίτης και πατριώτης, εμψυχώνοντας τους συμπολίτες του, όταν οι Μεγαρείς απέσπασαν τη Σαλαμίνα από το αθηναϊκό κράτος και ηγήθηκε του εκστρατευτικού σώματος που την ανέκτησε.
Στην αρχή της κρίσης ο Σόλων με τον ποιητικό λόγο του χαρακτήριζε άδικη την τότε νομιμότητα και στιγμάτιζε τον άδικο πλουτισμό και τις ανθρώπινες αδικίες. Αργότερα διατύπωνε κοινωνικοπολιτικές έννοιες και αναλύσεις και πρότεινε πολιτικές λύσεις, τονίζοντας ότι η Αθήνα κινδύνευε από τη δυσνομία, που επιτρέπει την άκρατη φιλοχρηματία των ευγενών και την κατάληψη της εξουσίας από ανάξιους αρχηγούς του λαού.
Στη συνέχεια υμνεί την ευνομία, την οποία συλλαμβάνει ως πραγμάτωση της ιδέας της δικαιοσύνης μέσα στην πόλη και την οποία συνδέει με την πολιτική βούληση των Αθηναίων. Έτσι, ανάγει την ευνομία σε πολιτικό πρόταγμα, που θα εξαλείψει τα εγγενή αίτια και τις ολέθριες συνέπειες της αδικίας και τρυφηλότητας και θα εξασφαλίζει την τάξη, τη νομιμότητα και την εύρυθμη λειτουργία της πόλης.
Ο Σόλων κατακρίνει με την ίδια αυστηρότητα και τα δύο μέρη της αθηναϊκής κοινότητας, τους ευγενείς και τον λαό, για τον διχασμό και τα άλλα δεινά που απειλούν την υπόστασή της.
Καλεί τους άπληστους και δύστροπους μεγαλογαιοκτηματίες να αυτοπεριοριστούν και τους προειδοποιεί ότι, αλλιώς, θα χάσουν τα πλούτη της μετά από κοινωνική εξέγερση, στην οποία θε μετείχε και ο ίδιος.
Και, μετά τη θέσπιση της νομοθεσίας του και την αντιμετώπιση της κρίσης, επισημαίνει με ικανοποίηση ότι δεν υποχώρησε στις αξιώσεις καμιάς από τις δύο τάξεις, αλλά απέδωσε σε καθεμία ό,τι ήταν δίκαιο και υπηρετικό για το συμφέρον της κοινότητας.
Η πλειοψηφία των Αθηναίων πολιτών, αφού πείστηκε ότι ο Σόλων ήταν το κατάλληλο πρόσωπο για την πολιτική και θεσμική αντιμετώπιση της κρίσης, με έκτακτη διαδικασία τού παραχώρησε έκτακτες εξουσίες γι’ αυτόν τον σκοπό.
Εκλέχτηκε (επώνυμος) Άρχων για το έτος 594/3 π.Χ. από τον αθηναϊκό δήμο, στον οποίο συμμετείχαν και οι ζευγίτες, και όχι από τον Άρειο Πάγο, ο οποίος εξέλεγε μέχρι τότε τους άρχοντες. Έφερε τις ιδιότητες του διαλλακτή και του νομοθέτη, τις οποίες διατήρησε και μετά τη λήξη της θητείας του, μέχρι και τη δημοσίευση της θεσμικής νομοθεσίας του (592/1 π.Χ.).
Στις επίμονες προτροπές και πιέσεις των αντιμαχομένων παρατάξεων να εγκαθιδρύσει τυραννίδα (προσβλέποντας καθεμία από αυτές στο δικό της συμφέρον), παρέμεινε αμετακίνητος στην κοσμοθεωρία του και τις πολιτικές ιδέες του, απαντώντας ότι η τυραννίδα είναι καλή οχυρή θέση, αλλά χωρίς διεξόδους.
Θεωρώντας σωτήριο για την πολιτεία τον συνδυασμό βίας και δίκης, απέφυγε θεσμικούς νεωτερισμούς που θα έθεταν σε κίνδυνο την ενότητα και την ομόνοια της πόλης. Θεσμοθέτησε μόνο όσα μέτρα έκρινε ότι θα δέχονταν και θα εφάρμοζαν οι πολίτες μετά τη θέσπισή τους (<<…α δέ καί λέγων ήλπιζε πειθομένοις καί προσάγων ανάγκην ύπομένουσι χρήσεσθαι, ταΰτ’ επραττεν, ώς φησίν αυτός, όμού βίην τε και δίκην συναρμόσας.. ..>>1.
Είχε βαθιά πίστη ότι ο νομοθέτης πρέπει να νομοθετεί με βάση το εφικτό, αν σκοπός του είναι να τιμωρεί λίγους με τρόπο ωφέλιμο, και όχι πολλούς με τρόπο ανώφελο για την πόλη, προσαρμόζοντας τους νόμους στα πράγματα και όχι τα πράγματα στους νόμους.
Ο ίδιος, όταν αργότερα ρωτήθηκε αν θέσπισε τους καλύτερους νόμους, απάντησε ότι θέσπισε τους καλύτερους από αυτούς που θα μπορούσαν να δεχθούν οι πολίτες («Όθεν ύστερον έρωτηθείς, εί τούς άρίστους Άθηναίοις νόμους εγραψεν, “ών αν ” έφη “προσεδέξαντο τούς αρίστους”»2.
Αναφέρεται ότι, όταν ο Σόλων άρχισε να ασχολείται με την πολιτική και να σχεδιάζει τούς νόμους του, φιλοξενούσε στην Αθήνα τον σοφό Ανάχαρσι, ο οποίος γέλασε με την ιδέα ότι είναι δυνατό να συγκρατηθούν οι ανθρώπινες αδικίες και πλεονεξίες με γραμμένα γράμματα, δηλαδή με νόμους, για τους οποίους είπε ότι μοιάζουν με τους ιστούς της αράχνης, που συγκρατούν μόνο τους φτωχούς και αδύναμους, ενώ οι πλούσιοι και οι ισχυροί τούς κομματιάζουν χωρίς συνέπειες. Ο δε Σόλων απάντησε ότι, ωστόσο, οι άνθρωποι τηρούν τις συμφωνίες που δεν συμφέρει σε κανέναν από αυτούς που τις συμφώνησαν να τις αθετήσει. Και, γι’ αυτόν τον λόγο, ο ίδιος θα προσάρμοζε τούς νόμους του στα συμφέροντα των πολιτών, με τρόπο που να αντιλαμβάνονται όλοι ότι θα είναι καλύτερα να τους τηρούν, παρά να τους παραβιάζουν3.
Αρχικά ο Σόλων κατάργησε όλους τους νόμους του Δράκοντος, εκτός από εκείνους που αφορούσαν τους φόνους, επειδή ήταν πολύ σκληροί και, κατά μία εκδοχή, προέβλεπαν την ποινή του θανάτου για όλες τις παραβάσεις. Κατά την περίφημη ρήση του ρήτορα Δημάδη, οι νόμοι του Δράκοντος δεν γράφθηκαν με μελάνι, αλλά με αίμα. Ο ίδιος ο Δράκων, όταν ρωτήθηκε κάποτε γιατί όρισε θανατική ποινή για όλες τις παραβάσεις, φέρεται να απάντησε ότι για τα ελαφρότερα αδικήματα πίστευε ότι άξιζε αυτή η τιμωρία, ενώ για τα βαρύτερα δεν υπήρχε άλλη βαρύτερη ποινή για να ορίσει.
Επίσης κατάργησε τα χρέη που εκκρεμούσαν (σεισάχθεια), απελευθέρωσε όσους είχαν γίνει δούλοι για χρέη και απαγόρευσε τη σύσταση υποθήκης στα σώματα των οφειλετών ή/και των μελών της οικογενείας τους.
Στη συνέχεια προχώρησε στην ανασύνταξη του πολιτεύματος, το οποίο από αριστοκρατικό έγινε τιμοκρατικό. Ειδικότερα, διατηρήθηκε η διάκριση των Αθηναίων σε τέσσερις τάξεις ανάλογα με τα εισοδήματά τους, στα οποία όμως εφεξής θα συνυπολογίζονται, όχι μόνο τα αγροτικά εισοδήματα, αλλά και όσα προέρχονται από το εμπόριο ή την άσκηση επιτηδεύματος. Και κλιμακώθηκαν τα πολιτικά δικαιώματα και οι πολιτικές υποχρεώσεις ανάλογα με τα εισοδήματα των πολιτών.
Διευρύνθηκε το πολιτικό σώμα της κοινότητας, ώστε να περιλαμβάνονται σ’ αυτό όλοι οι ενήλικοι Αθηναίοι, με τη χορήγηση του δικαιώματος συμμετοχής στην Εκκλησία του δήμου και στους θήτες, οι οποίοι δεν μπορούσαν, όμως, να εκλεγούν σε κανένα αξίωμα. Οι ζευγίτες και οι ιππείς μπορούσαν να εκλέγονται σε κατώτερα και μέσης βαθμίδας αξιώματα, ενώ στα ανώτερα αξιώματα εκλέγονταν μόνο πολίτες από την τάξη των πεντακοσιομεδίμνων.
Δηλαδή με τη νέα περιουσιακή διαβάθμιση κατατάχτηκαν στα ανώτερα κλιμάκια πλούσιοι από γαιοκτησία αλλά και από άσκηση επαγγέλματος. Έτσι, τα ανώτερα αξιώματα ήταν προσιτά, όχι μόνο σε γαιοκτήμονες με αριστοκρατική καταγωγή, αλλά και σε πολίτες που δεν ήταν ευγενείς και πλούτισαν από επαγγελματικές δραστηριότητες. Το θεσμικό μέτρο αυτό αποτέλεσε ισχυρό κίνητρο για την άσκηση ποικίλων βιοτεχνικών δραστηριοτήτων και για την επίδοση στο θαλάσσιο εμπόριο, που αργότερα προσέδωσε μεγάλη ισχύ και αίγλη στο αθηναϊκό κράτος.
Ανατέθηκε στην Εκκλησία του δήμου η δικαιοδοσία να αναδεικνύει τους άρχοντες της πόλης με κλήρωση για κάθε αξίωμα μεταξύ πεντακοσίων υποψηφίων, που προέκυπταν μετά από εκλογή και κρίνονταν κατάλληλοι για την άσκησή του (μικτό σύστημα κλήρωσης εκ προκρίτων). Μέχρι τότε οι άρχοντες επιλέγονταν από τη βουλή του Αρείου Πάγου. Επίσης ανατέθηκε στην Εκκλησία του δήμου και η εξουσία να ελέγχει τη διαχείριση των αρχόντων.
Ιδρύθηκε η Βουλή των τετρακοσίων ως νέο βουλευτικό σώμα και ως θεσμός ιδεολογικά παρεμφερής της Εκκλησίας του δήμου και αντιρροπητικός του αρχαιότερου αριστοκρατικού βουλευτικού σώματος, της Βουλής του Αρείου Πάγου, η οποία είχε τη δικαιοδοσία να εποπτεύει τη λειτουργία των θεσμών και να ασκεί έλεγχο στη λήψη και την εκτέλεση των σημαντικών αποφάσεων που αφορούσαν την πόλη.
Στη νέα βουλή αντιπροσωπεύονταν και οι τέσσερις αθηναϊκές φυλές, καθεμία από τις οποίες εξέλεγε εκατό βουλευτές με ετήσια θητεία. Δικαίωμα εκλογής είχαν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες και εκλόγιμοι ήταν μόνο πολίτες από τις τρεις ανώτερες τάξεις.
Ο Σόλων, για λόγους (επίσης) θεσμικής εξισορρόπησης, αφαίρεσε από τη Βουλή του Αρείου Πάγου την εξουσία να ασκεί ουσιαστική νομοθετική πρωτοβουλία, εκφράζοντας προβουλευτική γνώμη για τα σχέδια ψηφισμάτων που συζητούνταν στην Εκκλησία του δήμου και την ανέθεσε στη Βουλή των τετρακοσίων.
Θεσπίστηκε η Ηλιαία (από το αλία ή ηλία=συνάθροιση υπό τον ήλιο), την οποία την εποχή αυτή συγκροτούσε ο δήμος συνεδριάζοντας ως λαϊκό δικαστήριο και στην οποία μπορούσε να ασκεί έφεση (προσφυγή-αίτηση ακύρωσης) κάθε πολίτης κατά αποφάσεων των αρχόντων.
Την Ηλιαία αποτελούσαν 6.000 δικαστές, 5.000 τακτικοί και 1.000 αναπληρωματικοί, οι οποίοι αναδεικνύονταν κάθε έτος με κλήρωση μεταξύ των Αθηναίων πολιτών που είχαν συμπληρώσει το τριακοστό έτος της ηλικίας τους, δεν στερούνταν τα πολιτικά τους δικαιώματα και δεν είχαν οφειλές προς το δημόσιο.
Επίσης χορηγήθηκε το δικαίωμα σε κάθε πολίτη (και όχι μόνο στον παθόντα) να εμφανίζεται στον Άρειο Πάγο ως κατήγορος με εισαγγελία κατά οποιουδήποτε αξιωματούχου ή άλλου πολίτη που αδικούσε ή έβλαπτε οποιονδήποτε, ελεύθερο ή δούλο.
Με αυτό το πρωτότυπο (για ολόκληρο τον αρχαίο ελληνικό κόσμο) μέτρο επιδιώχθηκε να γίνουν όλοι οι πολίτες αλληλέγγυοι και συνυπεύθυνοι για την καταστολή της παρανομίας και για την προστασία όσων μειονεκτούσαν κοινωνικά. Σχετική με αυτό το θεσμικό μέτρο είναι μία φράση του Σόλωνος, όταν ρωτήθηκε ποιά πόλη κυβερνιέται άριστα, οπότε απάντησε ότι άριστα κυβερνιέται εκείνη η πόλη, στην οποία αυτοί που δεν αδικούνται καταγγέλλουν και καταδιώκουν τους ενόχους σαν να είχαν αδικήσει αυτούς τους ίδιους4.
Θεσπίστηκαν οι νόμοι της εισαγγελίας για κατάλυση του δήμου και κατά της ουδετερότητας στον εμφύλιο πόλεμο. Ο πρώτος για την αντιμετώπιση του κινδύνου επαναστατικής ανατροπής του πολιτεύματος και για τον περιορισμό της τάσης ανεξαρτησίας των ολιγαρχικών. Και ο δεύτερος για την καταπολέμηση της αδιαφορίας των πολιτών για τα κοινά ιδίως σε περίπτωση εμφύλιας σύρραξης, που είναι το ίδιο επικίνδυνη με την επανάσταση για την ασφάλεια και την ενότητα της πόλης5.
Με τον νόμο των δημοποιήτων δινόταν η δυνατότητα πολιτογράφησης σε εξόριστους και μετοίκους. Θεσπίστηκαν και διάφοροι άλλοι νόμοι για τη στήριξη της οικονομίας, για οικιστικά ζητήματα, για την ενθάρρυνση της στροφής των ακτημόνων προς τη βιοτεχνία, για τη ρύθμιση των ιδιωτικών σχέσεων με στόχο την αρμονική συμβίωση, για την καταπολέμηση της οκνηρίας, για την υποχρέωση των γονέων να μαθαίνουν στα παιδιά τους κάποια τέχνη κλπ..
Όλοι οι νόμοι καταγράφηκαν σε περιστρεφόμενους ξύλινους άξονες μέσα σε πλαίσια, που ονομάστηκαν «κύρβεις» και ορίστηκε ότι θα έχουν διάρκεια εκατό ετών.
Κατά γενική παραδοχή, η νομοθεσία του Σόλωνος υπήρξε μετριοπαθής, απέφυγε τις ακρότητες και θεμελίωσε καθεστώς δικαίου. Ο ίδιος στα ποιήματά του έγραφε με υπερηφάνεια ότι στήθηκε ανάμεσα στις αντιμαχόμενες παρατάξεις σαν πέτρα φυτεμένη στη γη, ότι προστάτεψε και τις δύο με δυνατή ασπίδα και ότι δεν άφησε καμιά να νικήσει άδικα.
Πίστευε ότι έπρεπε να προστατευθεί το δικαίωμα κάθε άσημου Αθηναίου στην ελευθερία και την αξιοπρεπή διαβίωση, αλλά και συγχρόνως ότι έπρεπε να διαφυλαχθούν το κύρος, η τιμή και τα δικαιώματα των ευγενών, προκειμένου να διασφαλιστεί η κοινωνική συνοχή και η εύρυθμη λειτουργία του πολιτεύματος, Και με το σπουδαίο θεσμικό έργο του, που διεπόταν από την αρχή της δίκαιης ανισότητας, επιδίωξε και πέτυχε να διατηρηθεί η κοινωνική διαστρωμάτωση και να μη διαλυθεί η κοινότητα της αθηναϊκής πόλης.
Ο Σόλων υπήρξε ελεύθερη και ολοκληρωμένη προσωπικότητα, που συνδύαζε άριστα τον ιδεαλισμό με τον ρεαλισμό. Άνθρωπος της θεωρίας και της δράσης, ο οποίος, ως ποιητής, πολιτικός και νομοθέτης, μετέπλασε υποδειγματικά την εγγενή και πηγαία ελληνικότητά του (ευψυχία-ευκρασία-ελευθερία-ευδαιμονία) σε εμπνευσμένο λόγο, κοινοτικό ήθος και δημιουργική πολιτική πράξη. Την κρίσιμη περίσταση, χάρη στη φιλοπατρία, τη σοφία και τη μεγαλοφροσύνη του, υψώθηκε πάνω από το κοινωνικό σύνολο, για να το κατευθύνει και να θεμελιώσει τη μελλοντική του δημιουργική και πολιτισμική πορεία.
Η μορφή του και το στέρεο θεσμικό έργο του πέρασαν στην ιστορική μνήμη ως ο θεμελιωτής της αθηναϊκής δημοκρατίας και ως συμβολική προβολή του αθηναϊκού πολιτικού και πνευματικού ήθους του πέμπτου π.Χ. αι. με τα λαμπρά επιτεύγματα που ακολούθησαν.
Στη στερεότητα αυτή του πολιτεύματος καίρια ήταν και η συμβολή του Αρείου Πάγου, ο οποίος ασκούσε την ανώτατη εποπτεία τήρησης των νόμων από τις αρχές της πολιτείας και από τους πολίτες, παρεμβαίνοντας για την κατάλληλη διαπαιδαγώγηση των νέων και επιβάλλοντας ανάλογες κυρώσεις σε περιπτώσεις παραβίασής τους.
Δύο περίπου δεκαετίες μετά τη σολώνεια νομοθεσία, στην Αθήνα είχαν δημιουργηθεί τρεις παρατάξεις με τα ονόματα Πεδιακοί (πεδινοί), Παράλιοι (παραθαλάσσιοι) και Διάκριοι (ορεινοί). Η πρώτη με αρχηγό τον Λυκούργο είχε αριστοκρατικές τάσεις και επιδιώξεις. Η δεύτερη με αρχηγό τον Μεγακλή του Αλκμέωνος (πατέρα του Κλεισθένη) ήταν μετριοπαθέστερη και απευθυνόταν στα μεσαία οικονομικά στρώματα, ιδίως βιοτέχνες και εμπόρους. Και η τρίτη με αρχηγό τον Πεισίστρατο είχε ριζοσπαστικές τάσεις και επιδίωκε προχωρημένες πολιτικές αλλαγές.
Ο Πεισίστρατος ήταν φιλόδοξος ευπατρίδης, απέκτησε μεγάλο προσωπικό κύρος, επειδή με το αξίωμα τού πολέμαρχου είχε ανακτήσει τη Σαλαμίνα από τους Μεγαρείς και καταλάβει το επίνειο των Μεγάρων και συγκέντρωνε όλα τα χαρακτηριστικά των τυράννων-προστατών του λαού της αρχαϊκής εποχής.
Διατέλεσε τρεις φορές τύραννος κατά τα έτη 561, 558/557 έως 556/555 και 546/545 μέχρι τον θάνατό του το 528/527 π.Χ.. Διατήρησε τους σολώνειους πολιτειακούς θεσμούς και πολλούς από τους παλιούς νόμους. Επιδίωκε να καταλαμβάνονται τα αξιώματα από πρόσωπα άξια και έμπιστα σ’ αυτόν. Έλαβε διάφορα μεταρρυθμιστικά και νεωτεριστικά μέτρα κοινωνικού κυρίως χαρακτήρα, όπως ο αναδασμός της γης και η διανομή της σε φτωχούς ακτήμονες, η θέσπιση νόμου να συντηρούνται οι ανάπηροι πολέμου από το δημόσιο, η θεσμοθέτηση σώματος περιοδευόντων δικαστών για εκδίκαση μικροδιαφορών και πλημμελημάτων και άλλα.
Κατά τον Αριστοτέλη6 και τον Πλούταρχο7, ο Πεισίστρατος κυβερνούσε πάντοτε με σεβασμό στους νόμους και ανάγκαζε και τους φίλους του να κάνουν το ίδιο. Όταν κάποτε καταγγέλθηκε για φόνο, αυτός, ενώ ήταν ήδη τύραννος, παρουσιάστηκε με πολλή σεμνότητα ενώπιον του Αρείου Πάγου για να απολογηθεί, ο δε κατήγορός του δεν εμφανίστηκε. Ήταν γεννημένος για να αρέσει στην πλειονότητα των πολιτών, αριστοκρατικών και δημοκρατικών. Και η περίοδος της διακυβέρνησής του παρομοιαζόταν εγκωμιαστικά με τη χρυσή εποχή του Κρόνου.
Τύραννοι-προστάτες του λαού, δηλαδή αριστοκράτες που κατέλαβαν την εξουσία με λαϊκή στήριξη και κυβέρνησαν απολυταρχικά, αλλά όχι αυθαίρετα και απάνθρωπα, λαμβάνοντας ευεργετικά μέτρα και εξασφαλίζοντας καλύτερη διαβίωση για τον λαό, ήταν, μεταξύ άλλων, οι Περίανδρος ο Κορίνθιος, Πιττακός ο Μυτιλιναίος και Κλεισθένης ο Σικυώνιος.(Από το βιβλίο του συγγραφέα με τίτλο <<Το Δίκαιο και η απονομή του στην αρχαία Αθήνα>> και υπότιτλο <<Σε συνάρτηση και με τη διαχρονική εξέλιξη του αθηναικού πολιτεύματος, που κυκλοφόρησε τον Ιούλιο 2020 από τις Εκδόσεις Σάκκουλα>>.
- Πλούταρχος, Σόλων, 14,15. Πλούταρχος, Σόλων, 15, 21, 22.
- Πλούταρχος, Σόλων, 5. Πλούταρχος, Σόλων, 18. 5. Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, 8. 6. Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία, 16. 7. Πλούταρχος, Σόλων, 31.
*Από το βιβλίο του Αριστείδη Πελεκάνου με τίτλο «Το Δίκαιο και η απονομή του στην αρχαία Αθήνα» και υπότιτλο «Σε συνάρτηση και με τη διαχρονική εξέλιξη του αθηναϊκού πολιτεύματος», που κυκλοφόρησε από τις Εκδόσεις Σάκκουλα τον Ιούλιο 2020.