Μια διαδρομή είτε σε ιστορικά στοιχεία του Αγρινίου που είτε δεν έχουν διερευνηθεί αρκετά είτε επιλέχτηκε να μην ερευνηθούν περισσότερο. Παραδοξότητες και «μυστικές» ιστορίες που δείχνουν ίσως γιατί το Αγρίνιο είναι μια τόσο ιδιάζουσα πόλη…
Του Γιάννη Συμψηρή
Το Αγρίνιο είναι μια «παράξενη» πόλη. Είναι τόσο παράξενη ώστε παρότι παντού τριγύρω υπάρχει άφθονο νερό αυτή αναπτύχθηκε εκεί που δεν υπάρχει ποτάμι ή λίμνη. Εξήγηση υπάρχει και είναι η προφανής εγγύτητα στον κάμπο και η μόνιμη ασχολία που ήταν η ξήρανση του καπνού ή ακόμη μία που λέει ότι παντού μέσα στην πόλη έτρεχαν ρυάκια και υπόγεια νερά πολύ πριν πάρει τη σημερινή της μορφή(είναι χαρακτηριστική η μαρτυρία παλιού Αγρινιώτη για τα χιλιάδες κυβικά νερού που ανάβλυζαν από τα θεμέλια των σημερινών καπναποθηκών που σχεδιάζεται να φιλοξενήσουν στο μέλλον το δημαρχείο. Ήταν τόσο το νερό που ερχόταν από τη γη που χρειάστηκαν τεράστιοι σωλήνες με διάμετρο πάνω από ένα μέτρο για να απομακρύνουν τα νερά). Όμως όλα τα παραπάνω δεν είναι ξεκάθαρα. Τα περιβάλλει μια ομίχλη και μια αβεβαιότητα. Και δεν είναι τα μόνα.
Ποιος για παράδειγμα μπορεί να πει σήμερα ότι γνωρίζει επακριβώς την ιστορική διαδρομή του Αγρινίου ανά τους αιώνες; Δεν έχουν περάσει παρά λίγοι μήνες όταν ευρήματα στο κέντρο της πόλης χαρακτηρίστηκαν πιθανότατα βυζαντινά και μάλιστα σημάδια μεγάλης πόλης αλλά στη συνέχεια κρίθηκαν «όχι αξιόλογα» και δεν δόθηκε συνέχεια. Παράλληλα η «προαιώνια διαμάχη» για τη θέση και το ρόλο του αρχαίου Αγρινίου συνεχίζεται και παρά το ότι άνθρωποι σαν τον καθηγητή κ. Παλιούρα έχουν επανειλημμένα τοποθετηθεί στο θέμα δεν μπορεί κανείς να πει ότι υπάρχει ένα σύγγραμμα που τα δικά μας παιδιά να μαθαίνουν ακριβώς την ιστορία της περιοχής τους. Σαν αποτέλεσμα αυτού δεν υπάρχει τίποτε που να μπορεί να απαντήσει στην μονοπώληση της ιστορικότητας της περιοχής από το ηρωϊκό και με πιο πρώιμη αστική κουλτούρα Μεσολόγγι, που όμως ιδρύθηκε μόλις τον 16ο αιώνα από Δαλματούς ψαράδες.
Τίποτε δεν είναι τυχαίο…
Υπάρχει μια σειρά από γεγονότα και πληροφορίες που πάντα κέντριζαν το ενδιαφέρον του γράφοντος-ίσως και λόγω του εικονοκλαστικού του προσανατολισμού-που αφορούν στο Αγρίνιο και που δεν έχουν δει το φως της δημοσιότητας όπως θα έπρεπε. Ή τουλάχιστον κι αν αυτό έχει γίνει, δεν μπορεί σήμερα να υποστηρίξει κανείς ότι έχει σαφή εικόνα για πολλά από αυτά. Ποια η ιστορική συνέχεια των γεφυριών που περιβάλλουν την πόλη και που έχουν ανακαλυφθεί σε κάθε ρέμα της; Ποια ήταν η ακριβής σύσταση του πληθυσμού της πόλης ειδικά στα προπολεμικά χρόνια; Σε αυτό το τελευταίο αρκεί να μεταφερθεί η έκπληξη που ένιωσε ο γράφων όταν σε μια δουλειά του για ένα περιοδικό πληροφορήθηκε από τους ανθρώπους που εδώ και δεκαετίες δουλεύουν το «Ελβετικόν» στο κέντρο της πόλης, πως τα ζαχαροπλαστεία μέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια στο Αγρίνιο τα είχαν… Σέρβοι και (σημερινοί)Σκοπιανοί!! Αυτό γράφτηκε πριν χρόνια, πέρασε έτσι και έκτοτε ουδέν νεώτερον… Δεν είναι όμως η μόνη τέτοια περίεργη καταγραφή. Πιο κάτω θα προσπαθήσουμε να αναφέρουμε κάποιες πολύ σημαντικές περιπτώσεις ειδικών γεγονότων που κατά τη γνώμη μας θα έπρεπε να έχουν πάρει μεγαλύτερη δημοσιότητα. Σημειωτέον, ότι θα τις παραθέσουμε χωρίς φόβο και πάθος και χωρίς προσωπική πινελιά απλά ως έναυσμα για έρευνα από κάθε ενδιαφερόμενο. Πάμε λοιπόν:
Ο Παναιτωλικός
Ίσως η μοναδική περίπτωση σωματείου που φέρει τον τίτλο «Φιλεκπαιδευτικός» από την ίδρυσή του. Η διαδρομή του πολύ πλούσια και το δέσιμό του με το Αγρίνιο τεράστιο. Είναι χαρακτηριστικό ότι φρόντιζε για χρόνια τη μόρφωση εκατοντάδων παιδιών αλλά και την ζωή των ορφανών και των απόρων. Αξιοπερίεργο όμως και μοναδικό στα αθλητικά χρονικά είναι το γεγονός ότι στο καταστατικό της ίδρυσής του αναφέρεται ότι σκοπό του είχε «την ανάπτυξιν και έντασιν γυμναστικού και αγωνιστικού φρονήματος, την ηθικήν επίβλεψιν και τη δυνατήν μετασχολικήν εκπαίδευσιν των ανηλίκων, δια παιδονομίας και εσπερινών ή Κυριακών σχολών». Σίγουρα μοναδικό στα χρονικά! Μάλιστα λέγεται ότι υπήρχαν ειδικοί παιδονόμοι τα πρώρα χρόνια που φρόντιζαν αν τηρούνται όσα το καταστατικό του συλλόγου προέβλεπε… Δεν ξέρουμε αν θα το άντεχαν οι σημερινοί οπαδοί της ομάδας πάντως στο περιοδικό Yellowpower που διανέμεται σε κάθε παιχνίδι υπάρχει πια η μαρτυρία γνωστού συμπολίτη μας που καταγράφει βιωματικά τα χρόνια τουλάχιστον από τον μεσοπόλεμο και μετέπειτα
Οι αποθήκες Ηλιού
Μια από τις πιο αξιόλογες κρυφές ιστορίες αυτού του τόπου είναι το γιατί δεν έχουν ποτέ αξιοποιηθεί οι αποθήκες Ηλιού. Αν δεν το γνωρίζετε στις αποθήκες αυτές έχει στρατοπεδεύσει ακόμη και πολεμικό σώμα…Ινδών που αποτελούσαν τμήμα βρετανικού σώματος που πολέμησε στην περιοχή. Όμως το παράξενο με τις αποθήκες αυτές έχει να κάνει με τη διαθήκη τους: Τα αδέλφια Ηλίας, Οδυσσέας και Περικλής Ηλιού, κατάγονταν από τη Σμύρνη. Μετά την μικρασιατική καταστροφή φαίνεται ότι εγκαταστάθηκαν στο Αγρίνιο και ο Ηλίας ασχολήθηκε με το εμπόριο και την επεξεργασία του καπνού. Έχοντας την εμπειρία της προσφυγιάς, συνέβαλε και αυτός με διάφορες ενέργειές του στην αποκατάσταση των προσφύγων που κατέληξαν στον Άγιο Κωνσταντίνο και στην ανάπτυξή τους . Οι αποθήκες χτίστηκαν εκεί γύρω στο Μεσοπόλεμο.
Σε διαθήκη του, του 1937, ο Ηλίας Ηλιού ορίζει μετά το θάνατο της συζύγου του η ακίνητη περιουσία, με αναφορά ειδικότερα στο κτίριο των καπναποθηκών, να χρησιμεύσει για την ίδρυση ορφανοτροφείου ” προς διατροφήν και εκπαίδευσιν απόρων ορφανών γηγενών και προσφύγων άνευ διακρίσεως εκ της περιφερείας του Ν. Αιτωλοακαρνανίας, ίνα δυνηθώσι και καταστώσι ταύτα πολίται χρήσιμοι εις την κοινωνίαν”
Το ενδιαφέρον είναι πως η διοίκηση του ιδρύματος οριζόταν να ασκείται από επιτροπή αποτελούμενη από τον εκάστοτε δήμαρχο της πόλης, τον πρόεδρο Πρωτοδικών, τον εισαγγελέα, τον διευθυντή του υποκαταστήματος της Εθνικής τράπεζας, από τους φίλους του Σπύρο Κακαβιά και Κυριάκο Σουμέλη ισοβίως, και “ενός εισέτι μέλους υποδεικνυομένου κατά τετραετίαν υπό της Αγρινίου Τεκτονικής στοάς“. (βλ. Πρακτικά συνεδριάσεως των εν Αγρινίω Πρωτοδικών: 8.1.1938). Δεν έχει δοθεί ποτέ πειστική εξήγηση γιατί ποτέ δεν υλοποιήθηκε η διαθήκη αυτή αλλά το προφανές αξιοθαύμαστο είναι ότι ανοιχτά ο Ηλίας Ηλιού δήλωνε Ελευθεροτέκτονας… Πότε μπορούσε κάποιος λοιπόν στο Αγρίνιο να δηλώνει Ελευθεροτέκτονας; Πόσο μεγάλη κοινότητα υπήρχε στην πόλη από όσους που αργότερα λεγόταν με μίσος μασόνοι; Πόσο αποδεκτή ήταν η συμμετοχή σε τεκτονικές στοές που να υπάρχει ανοιχτά σε μια πόλη σαν το Αγρίνιο στοά αναφερόμενη σε διαθήκη;
Πολιτική και… εστίες
Ίσως η μεγαλύτερη αντίφαση που περιέχει η πόλη- και που δεν έχει ερευνηθεί επακριβώς -είναι η αναντιστοιχία μεταξύ της πολιτικής κληρονομιάς της πόλης και της μεγάλης επιρροής που είχαν και έχουν σε αυτή οι διάφορες θρησκευτικές-χριστιανικές ενώσεις. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’80 και σύμφωνα με έρευνα που είχε δημοσιευθεί στην Ελευθεροτυπία το Αγρίνιο ήταν από τις πόλεις με το μεγαλύτερο αριθμό εγγεγραμμένων σε χριστιανικές ενώσεις στην Ελλάδα! Περίπου 10 χιλιάδες μέλη(!) υπολογιζόταν ότι συμμετείχαν σε αυτές με κυρίαρχο αριθμό αυτό των παιδιών που παρακολουθούσαν κατηχητικό ή οργανώσεις όπως τα «Χελιδόνια». Κι όμως, όλοι γνωρίζουν ότι το Αγρίνιο είναι μια από τις λίγες πόλεις που δεν έχει εκλέξει δήμαρχο από την συντηρητική πλευρά της πολιτικής. Με περηφάνια δημοκράτες πολίτες δηλώνουν ότι εκτός από τα χρόνια της χούντας η πόλη παραδοσιακά βγάζει δήμαρχο από τον λεγόμενο «προοδευτικό χώρο». Προσθέστε και μια μεγάλη παράδοση που έχει η πόλη στο ταξικό κίνημα από τα χρόνια των καπνεργατών και μια παράδοση «στελεχών» του αντεξουσιαστικού χώρου και θα έχετε μια πλήρως αντιφατική εικόνα που όμοιά της δεν ξέρουμε να υπάρχει. Σημείωση: Δεν υπαινισσόμαστε ότι ξέρουμε τις πολιτικές θέσεις κάποιου που ανήκει σε μια χριστιανική ένωση αλλά μιλάμε για όσα συνήθως ισχύουν για κάποιον που είναι οργανωμένος πιστός…
Η τύχη των Τούρκων και των Εβραίων του Βραχωρίου
Εδώ καλύτερα είναι να αφήσουμε να μιλήσει κάποιος άλλος αντί για εμάς. Παραθέτουμε την ιστορία της… απελευθέρωσης ή κατ’ άλλους άλωσης της πόλης όπως την έχει καταγράψει ο συγγραφέας Ιωάννης Διονυσάτος: «Παρασκευή 10 Ιουνίου 1821 και οι Τούρκοι του Βραχωριού δέχονται πια να παραδοθούν. Οι Έλληνες οπλαρχηγοί συμφωνούν. Δίνονται διαβεβαιώσεις για προστασία της ζωής όσων από τους Τούρκους και τους Εβραίους παραδοθούν. Όμως άτακτοι ένοπλοι Έλληνες που δεν ελέγχονται πια από τους οπλαρχηγούς του αγώνα επιδίδονται σε σφαγές φτωχών αιχμάλωτων Τούρκων και ιδιαίτερα Εβραίων, που είχαν πάρει το μέρος των κατακτητών και για να τους το δείξουν είχαν βασανίσει μέχρι θανάτου, αφού πρώτα τον τύφλωσαν με αγκαθιές, τον Παπαλέξη Δηματά, ιερέα του Βραχωριού. Ο Αλεξάκης Βλαχόπουλος αντέδρασε επίσης στις πρωτοβουλίες του Γεωργίου Βαρνακιώτη για αναίμακτη παράδοση των Τουρκοβραχωριτών και Εβραίων. Διακατεχόμενος από μένος κατά των Τούρκων που κρατούσαν αιχμάλωτη την οικογένειά του στην Άρτα διέταξε τους άντρες του το βράδυ της Κυριακής να αφήσουν τις πιστόλες τους και τα καριοφίλια τους και να ζωστούν τα γιαταγάνια τους και τα μαχαίρια τους. Περικύκλωσαν εκατοντάδες άοπλους αιχμάλωτους φτωχούς Τούρκους και Εβραίους που βρίσκονταν εγκλωβισμένοι στη περιοχή της σημερινής οδού Παναγοπούλου και της ομώνυμης πλατείας και κατέσφαξαν πολλούς. Σκηνές «νύχτας του Αγίου Βαρθολομαίου» διαδραματίστηκαν. Οι άντρες του Αλεξάκη Βλαχόπουλου άρπαξαν πολλά από τα κινητά υπάρχοντά τους και αποχώρησαν. Κάποιοι προχώρησαν και σε βεβηλώσεις νεκρών. Οι ελληνικές παραδόσεις περί σεβασμού των αιχμαλώτων πολέμου και των νεκρών, δυστυχώς, ξεχάστηκαν. Ο πατέρας του έγκριτου Αγρινιώτη φιλόλογου, δημοσιογράφου και ιστορικού Θεόδωρου Χαβέλλα από το σπίτι του που βρίσκονταν στην γωνία των δημοτικών οδών Παναγοπούλου και Γοργοποτάμου παρακολούθησε από μακριά το αποτρόπαιο εγχείρημα των αντρών του Αλεξάκη Βλαχόπουλου. Οι υπόλοιποι καπεταναίοι μόλις έμαθαν τα συμβάντα προσπάθησαν να συγκρατήσουν τις αντεκδικήσεις και έτσι έσωσαν πολλούς από τους προύχοντες αιχμάλωτους. Οι Βαλτινοί προέβησαν σε λαφυραγωγήσεις των τούρκικων σπιτιών και χαρεμιών. Ο οπλαρχηγός του Απόκουρου Κώστας Σιαδήμας μετέφερε τα λάφυρα που πήρε με 18 μουλάρια στο υποστατικό του Ψώριαρη. Ο θησαυρός αυτός ακόμη και σήμερα αναζητείται από κάποιους «κυνηγούς θησαυρών……(…)
Οι περισσότερες αιχμάλωτες φτωχές τουρκικές οικογένειες μαζί με τους επιζήσαντες Τούρκους πολεμιστές, που υπολογίζονται κατ’ εκτίμηση σε 2.000 άτομα, παραδόθηκαν στο καπετάνιο του Ζυγού Δημήτριο Μάκρη για να οδηγηθούν από τις δυνάμεις του στη περιοχή της Μακρυνείας. Η μοίρα όμως γι’ αυτές τις ψυχές είχε γράψει απρόβλεπτο και σκληρό τέλος. Εκτιμάται βάσιμα πως σκοτώθηκαν «δια λιθοβολισμού» από τον όχλο της περιοχής καθώς οι δυνάμεις του «πετρίτη του Ζυγού» δεν μπόρεσαν ή δεν θέλησαν να τους προστατέψουν. Οι υπόλοιποι Τούρκοι που γλίτωσαν την σφαγή των αντρών του Βλαχόπουλου και παρέμειναν στη πόλη, σύμφωνα με την συνθήκη παράδοσης, μοιράστηκαν στα κτήματα των χωριών της γύρω περιοχής όπου πρόσφεραν την εργασία τους.
Η τύχη των δοσίλογων κατά την κατοχή
Εδώ η ιστορία δεν έχει γραφτεί τελειωτικά ενώ υπάρχουν πολλά ονόματα που αναφέρονται ανεπισήμως χωρίς όμως να έχουν αποδοθεί σε πλήρη καταγραφή. Είναι χαρακτηριστικό ότι στο λεύκωμα του Αριστείδη Μπαρχαμπά «Το Αγρίνιο κάποτε» υπάρχουν φωτογραφίες από παρέλαση νεαρών μαθητριών στο κέντρο του Αγρινίου ενώπιον των κατακτητών κάτι που ακόμη δεν έχει διερευνηθεί αρκετά. Και αν για τους εκτελεσθέντες πατριώτες υπάρχει ακόμη και μνημείο όπου όμως υπάρχουν διαφωνίες για το ποιος πρέπει να αποδίδει τιμές(με αποτέλεσμα να γίνονται κάθε χρόνο ξεχωριστές γιορτές) ο γερμανός Χανς Φρανκ Μάγερ αναφέρει στο πρόσφατο βιβλίο του «Τα άγνωστα εγκλήματα της Βέρμαχτ στην Ελλάδα» ότι στους περισσότερους (από τη γερμανική πλευρά) επιβλήθηκαν από μικρές ως «αστείες» ποινές- στη χώρα μας όμως υπήρξαν στελέχη των Ταγμάτων Ασφαλείας που όχι μόνο δεν τιμωρήθηκαν αλλά και «επιβραβεύτηκαν. Χαρακτηριστικό είναι το κεφάλαιο του δεύτερου τόμου το οποίο αναφέρεται στις εκτελέσεις ομήρων στο Αγρίνιο τον Απρίλιο και τον Ιούλιο του 1944. Υπεύθυνος για τις εκτελέσεις εκείνες ήταν ο διοικητής των Ταγμάτων Ασφαλείας Γεώργιος Τολιόπουλος, ο οποίος μετά τον πόλεμο σταδιοδρόμησε στον ελληνικό στρατό.«Μετά τον πόλεμο », γράφει ο Μάγερ,«ο Τολιόπουλος έκανε καριέρα στον ελληνικό στρατό. Στις 30 Μαΐου 1948, τη μέρα που προήχθη σε αντισυνταγματάρχη “λόγω των ηρωικών του πράξεων στο πεδίο της μάχης”, σταματά και η συγκάλυψη των δραστηριοτήτων του από το ΓΕΣ και ξαναρχίζουν οι εγγραφές στο μητρώο του. Η περίοδος από το 1939 ως το 1948 έμεινε για πάντα κενή. Εναν χρόνο αργότερα ακολούθησε η προαγωγή του σε συνταγματάρχη. Ο Τολιόπουλος πέθανε στις 7 Φεβρουαρίου 1962 σε στρατιωτικό νοσοκομείο της Αθήνας».
Αναμένουμε…
Αυτό το τελευταίο θέμα αποτέλεσε και την αφορμή για τη δημοσίευση αυτού το υ άρθρου την παρούσα στιγμή. Υπάρχουν συμπολίτες μας που έχουν στα χέρια του την περίφημη «λίστα Τολιόπουλου» που περιλαμβάνει γνωστά ονόματα με τα οποία συνεργάστηκε στην πόλη. Η αποκάλυψή τους είναι αντικείμενο βαθύτατης επιστημονικής έρευνας που θα φέρει αδιάσειστες απαντήσεις στην επιφάνεια και οποιαδήποτε αναφορά ενέχει τον κίνδυνο του στιγματισμού ανθρώπων που ακολούθησαν άλλη πορεία στη συνέχεια. Παράλληλα, γεγονότα που έχουν μπει στο συλλογικό μας ασυνείδητο υπάρχουν βάσιμες υποψίες πως είτε δεν έγιναν ακριβώς όπως τα ξέρουμε είτε δεν είναι όλα τα στοιχεία που τα τεκμηριώνουν αυθεντικά. Κι εδώ τον λόγο έχουν οι ιστορικοί(το πανεπιστήμιο της πόλης ίσως θα μπορούσε να βοηθήσει…). Ακόμη, υπάρχουν φωτογραφίες στα χέρια συμπολιτών μας που δείχνουν αγριότητες από την εποχή του Εμφυλίου. Για να ειπωθεί ποια πλευρά τις έκανε δεν φτάνουν οι «πληροφορίες» και οι «δημοσιογραφικές αναφορές». Πρέπει κάποτε να υπάρξει η έρευνα που θα φέρει στο φως την κρυμμένη μνήμη μας. Ακόμη και μια φωτογραφία που δείχνει το προφανές για να δημοσιοποιηθεί πρέπει να ξέρουμε τι ακριβώς δείχνει. Περιμένουμε λοιπόν, βέβαιοι ότι καμιά κοινότητα που δεν ξέρει την ιστορία της δεν μπορεί να επιζήσει.