Σε μια τοποθεσία πανέμορφη, στις ακαρνανικές εκβολές του Αχελώου, από την αρχαιότητα, υπήρχε απέραντη λιμνώδης και ελώδης έκταση ανάμεσα της λίμνης του Μεσολογγίου, (λίμνη της Καλυδώνας κατά το Στράβωνα), του μεγαλοπόταμου Αχελώου και πιο ανοιχτά του Ιονίου πελάγους. Στο κέντρο αυτής της έκτασης δέσποζε ένα μικρό νησάκι, κυριολεκτικά πνιγμένο μέσα σε οργιώδη βλάστηση χιλιόχρονων δέντρων και πυκνόφυλλων θάμνων, και μέσα σε μιαν άγρια μεγαλοπρέπεια, που είχε την ονομασία Λεσίνι, όπως άλλωστε ονομαζόταν και η λίμνη αλλά και ο απέραντος βαλτότοπος που το περιτριγύριζαν.
Με το πέρασμα των χρόνων, και με τα αποξηραντικά έργα που έγιναν στην περιοχή, η μεν λίμνη και ο βάλτος μετατράπηκαν σε μιαν εύφορη πεδιάδα, το δε νησί, σε λοφίσκο αυτής.
Και το όνομα της λίμνης κατά την αρχαιότητα, Κυνία, (κατ’ άλλους Μελίτη): «Κυνία, λίμνη της Αιτωλίας, σχηματιζομένη υπό του Αχελώου περί τας Οινιάδας», αναφέρεται σε μελέτη του 1852, για το Λεσίνι. Ονομάστηκε δε έτσι επειδή το ακρωτήριο της περιοχής που εισχωρούσε σ’ αυτήν ήταν κυνόμορφο και έμοιαζε με κεφαλή κυνός.
Μετά τη Δ΄ Σταυροφορία του 1204, οπότε η περιοχή κυριεύτηκε από τους Φράγκους, ονομάστηκε και το Λεσίνι Παλιοκατούνα από τη γαλλική ονομασία Canton και εκείνα τα χρόνια κτίστηκε και η βυζαντινή εκκλησία «Εισόδια της Θεοτόκου», ονομαστό βυζαντινό μνημείο, που υπάρχει και σήμερα.
Στις 23 Αυγούστου, εορτή της απόδοσης της Κοίμησης της Θεοτόκου, γιορτάζει με κάθε εκκλησιαστική λαμπρότητα η Μονή της Παναγίας της Λεσινιώτισσας, που τότε δέσποζε στο κέντρο του νησιού, ενώ σήμερα δεσπόζει του μικρού λοφίσκου, έξω από το χωριό του Λεσινίου σε έναν απέραντο και ευφορότατο κάμπο. Το μοναστήρι αυτό είναι ιστορικό και ονομαστό και ιδρύθηκε στα 1595, στο μικρό αυτό νησάκι, ενώ περιβαλλόταν τότε από λιμνάζοντα νερά, που αποτελούσαν και το φυσικό οχυρό του. Στην πορεία του χρόνου από της ιδρύσεώς του μεγαλούργησε κι έγινε ονομαστό, σταμάτησε όμως τη λειτουργία του επί Όθωνος, οπότε έκλεισαν πολλά μοναστήρια στην πατρίδα μας και από τότε ερημώθηκε, ενώ έκτοτε παραμένει χωρίς μοναχούς.
Κι είναι μεγάλη η ιστορία του μοναστηριού, καθώς και ο τρόπος που βρέθηκε η εικόνα της Παναγίας, που υπάρχει εκεί, ιδιαίτερος, ενώ τα θαύματά της και το χτίσιμο της Μονής της, όλα είναι ξεχωριστά! Κι είναι όλα τους συνυφασμένα με τους αγώνες του Έθνους μας στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και τον αγώνα του 21.
Η εικόνα της Θεοτόκου παρουσιάστηκε με θαυμαστό τρόπο σε κάποιους από τους κατοίκους του νησιού στα 1593, ξημερώνοντας η 23η του μηνός Αυγούστου του έτους αυτού, που περνούσαν τη νύχτα τους κάτω από τους κλώνους μιας πανύψηλης αγριελιάς, που υπήρχε στο σημείο εκείνο όπου σήμερα βρίσκεται το μοναστήρι. Οι κάτοικοι αυτοί βρέθηκαν εκεί ζητώντας καταφύγιο, κυνηγημένοι από τον Τούρκο διοικητή της περιφέρειας που είχε έδρα του τη Γουριά, επειδή δεν μπόρεσαν να του πληρώσουν το καθιερωμένο χαράτσι της χρονιάς. Αυτοί, λοιπόν, ενώ ξάπλωσαν να κοιμηθούν αντίκρισαν από μακριά ένα φωτεινό σύννεφο, που όλο και ζύγωνε το μικρό νησάκι και που στο μέσο του υπήρχε η οπτασία της Θεομήτορος, που κρατούσε στα χέρια της το Θείο Βρέφος. Η οπτασία αυτή σταμάτησε πάνω στην κορυφή της αγριελιάς και οι χωριανοί συνεπαρμένοι από αυτό που αντίκριζαν έπεσαν στα γόνατα και προσεύχονταν όλη τη νύχτα, ενώ το πρωί ανεβαίνοντας στο δέντρο βρήκαν την εικόνα της Παναγίας.
Αμέσως ειδοποίησαν και τους άλλους συγχωριανούς τους, που πήραν την εικόνα και την εναπόθεσαν στο ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου του χωριού. Η εικόνα όμως επέστρεψε στην αγριελιά με τρόπο θαυμαστό πάλι κι αυτό επαναλήφτηκε τρεις φορές. Και τότε κατάλαβαν πως ο τόπος που είχε επιλέξει η Θεοτόκος για κατοικία της ήταν το νησάκι και εκεί έχτισαν στην αρχή ένα λιθόκτιστο εικονοστάσι και στα 1595, στη θέση της αγριελιάς έχτισαν την πρώτη εκκλησούλα, της οποίας ο ανατολικός και νότιος τοίχος της σώζονται ως σήμερα, ενώ οι άλλοι ανακαινίστηκαν και επεκτάθηκαν αργότερα.
Έτσι, σιγά σιγά δημιουργήθηκε το μοναστήρι της Παναγίας της Λεσινιώτισσας, που πλαισιώθηκε από πολλούς μοναχούς, πενήντα τον αριθμό και εξελίχτηκε σε πλουσιότατη Μονή, που διέθετε μεγάλη περιουσία, πολλά λιοστάσια, ελαιοτριβείο και μεγάλες καλλιεργήσιμες εκτάσεις από τον κάμπο του χωριού, καθώς και κοπάδια από βουβάλια και γελάδια.
Στα προεπαναστατικά και στα χρόνια της Επανάστασης η Μονή έγινε το καταφύγιο πολλών προσφύγων κυνηγημένων από τους Τούρκους, καθώς και κλεφτών και αρματολών, σώζονται μάλιστα και κανόνια στην ανατολική κορφή του, ένα από τα οποία στήθηκε και δεσπόζει στην είσοδο σήμερα του μοναστηριού.
Κι ήταν ο δασωμένος λόφος, όπου σήμερα υπάρχει το μοναστήρι, περιτριγυρισμένος από κάστρο. Η εκκλησία του και τα κελιά του ήταν κτίσματα του 1595, όπως αναγράφεται σε επιγραφή, ενώ σε άλλη επιγραφή αναφέρονται οι χρονολογίες της ανακαίνισής του, 1761 και 1783. Η ζωή του μοναστηριού είναι άρρηκτα δεμένη με την Επανάσταση του 21 και τον αγώνα υπέρ ανεξαρτησίας., αφού εκεί έβρισκαν καταφύγιο πολλοί κατατρεγμένοι και κυνηγημένοι αγωνιστές από τους Οθωμανούς αλλά και περίοικοι. Εκεί βρήκαν ασφάλεια από τα στρατεύματα του Ομέρ Βρυώνη, κάτοικοι των γύρω περιοχών κατά την πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου, το 1822, αφού ο απέραντος βαλτότοπος του Λεσινίου ήταν ένα ασφαλές καταφύγιο, όπου μπορούσες να φτάσεις με πλεούμενο.
Εκεί προέβαλλαν αντίσταση και οι στρατηγοί Γεώργιος Τσόγκας και Δημήτριος Μακρής με τα παλικάρια τους, όταν κατά το 1825 κατέβηκαν στη Δυτική Ελλάδα για να καταπνίξουν την Επανάσταση. Από εκεί μέσω θαλάσσης διεπεραιώθηκαν στο Μεσολόγγι.
Μετά την ηρωική Έξοδο των Ελεύθερων Πολιορκημένων του Μεσολογγίου, στα 1826, το Λεσίνι υπήρξε τόπος καταφυγής πολλών αγωνιστών επιζήσαντων. Εκεί έστησε το προπύργιό του και ο στρατιωτικός Δήμος Τσέλιος.
Όλες αυτές οι πληροφορίες αναφέρονται και στην ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, του Σπυρίδωνα Τρικούπη, που χαρακτηριστικά λέει πως μετά την πτώση του Μεσολογγίου, όλη η Δυτική Ελλάδα προσκύνησε στους Τούρκους,ενώ το νησίδιο του Λεσινίου διατηρούνταν ελεύθερο και χρησίμευσε ως τόπος καταφυγής και ασφάλειας πολλών οικογενειών. Κατά το 1827 το κατέλαβε ο Δήμο Τσέλιος κι έτσι το Λεσίνι παρέμεινε ελεύθερο, ενώ οι υπερασπιστές του και οι προσφυγόντες σ’ αυτό τροφοδοτούνταν από το γειτονικό νησί του Ιονίου, Κάλαμο, που τότε ήταν αγγλοκρατούμενο
Από τα κειμήλια του μοναστηριού σώζονται σήμερα η φορητή εικόνα της Θεοτόκου, του 1709, της Κοίμησης της Θεοτόκου, του 1800 και στο εικονοστάσι και άλλη εικόνα της Παναγίας με το Χριστό στην αγκαλιά της, που στο δεξιό Του χέρι κρατάει σφαίρα, με σταυρό. Στην εικόνα υπάρχει και η επιγραφή: «Η Κυρία
Λεσινιώτισσα. Δέησις του δούλου του Θεού Δανιήλ Ιερομονάχου. Χειρ Σωτηρίου από Ανατολικόν, 1811».
Κρατάει γερά, λοιπόν, το μοναστήρι της Παναγίας της Λεσινιώτισσας πίστη, θρησκεία και τοπική ιστορία μαζί!