Γράφει ο Παναγιώτης Δρέλλιας*
Νίκος Πουλαντζάς(1936 – 1979):πολιτικός φιλόσοφος, θεωρητικός του μαρξισμού και αναλυτής των σύγχρονων κοινωνιών, αφιέρωσε μεγάλο μέρος της συγγραφικής του έρευνας στη λειτουργία του Κράτους και τις συνέπειές της στον εκπαιδευτικό θεσμό. Στην εφημερίδα ΤΑ ΝΕΑ, Σαββατοκύριακο 5-6 Οκτωβρίου 2019, ο ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Δημήτρης Δημητράκος έγραψε το αφιέρωμα «Νίκος Πουλαντζάς: ο πρωτοπόρος της ανανέωσης του μαρξισμού».
Η φροντισμένη επανέκδοση πριν 10 χρόνια από το «ΘΕΜΕΛΙΟ» δύο σημαντικών βιβλίων του φιλόσοφου, κοινωνιολόγου και πολιτικού στοχαστή Νίκου Πουλαντζά επανέφερε στην επικαιρότητα το πολυδιάστατο έργο του, που αποτελεί τομή στην Ευρωπαϊκή κουλτούρα του 20ου αιώνα και συγκαταλέγεται στις πιο αξιόλογες θεωρητικές αναλύσεις για τα πολιτικά – κοινωνικά φαινόμενα. Πρόκειται για τα βιβλία «Φασισμός και δικτατορία»(Fascisme et dictature, 1970) και «Η κρίση των δικτατοριών: Πορτογαλία, Ελλάδα, Ισπανία»(1975) σε μετάφραση Χρ. Αγριαντώνη και επιμέλεια Αγγ. Ελεφάντη, μελέτες στις οποίες με μεθοδολογικά εργαλεία την ταξική ανάλυση, τη σύγκρουση συμφερόντων διαφορετικών ομάδων, τις αντιθέσεις των ιδεολογικών τάσεων και τη δύναμη του κατασταλτικού μηχανισμού του Κράτους, περιγράφονται και ερμηνεύονται δύο οριακές στιγμές της νεότερης Ευρωπαϊκής Ιστορίας: η γέννηση του φασισμού σε Γερμανία–Ιταλία και η πτώση των δικτατοριών στις μεσογειακές χώρες της Ιβηρικής και της Ελλάδας.
Ο Νίκος Πουλαντζάς φοίτησε στη Νομική Αθηνών, συνέχισε τις σπουδές του σε Γερμανία – Γαλλία, εργάστηκε ως πανεπιστημιακός ερευνητής στην Ecole des Hautes Etudes an Sciences Sociales του Παρισιού και έγραψε πλήθος μελετών– άρθρων – βιβλίων για το Κράτος, το οποίο έβλεπε ως ανεξάρτητη συμπύκνωση ταξικών σχέσεων και όχι με την καθαρά μαρξιστική άποψη, δηλαδή ως πράγμα εξαρτημένο απόλυτα από τη θέληση της κυρίαρχης τάξης.
Μετά τη μεταπολίτευση στην Ελλάδα το 1974, συμμετείχε στην Ανανεωτική Αριστερά(ΚΚΕ εσωτερικού) και έδωσε σειρά διαλέξεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο.
Η θεωρητική σκέψη του επηρεάσθηκε από τους διάσημους συγγραφείς G. Lukacs, J. P. Sartre, Ant. Gramsci και συναντήθηκε δημιουργικά μ’ αυτή του L. Althuser, επιχειρώντας και οι δύο(Πουλαντζάς–Αλτουσέρ) να επαναπροσδιορίσουν την ορθόδοξη μαρξιστική άποψη σε σχέση με τις πολύπλοκες δομές της σύγχρονης εποχής. Βασανιστικό ήταν το καίριο ερώτημά του αν είναι δυνατόν να υπάρξει σοσιαλισμός χωρίς δημοκρατία με βάση την εμπειρία του υπαρκτού σοσιαλισμού, δηλαδή την εκτροπή του ανθρωπιστικού περιεχομένου της σοσιαλιστικής επανάστασης σε καθεστώτα γραφειοκρατίας και αφόρητης καταπίεσης.
Στα σημαντικότερα κείμενά του περιλαμβάνονται: «Πολιτική εξουσία και κοινωνικές τάξεις»(Pouvoir politique et classes sosiales, 1969), «Οι κοινωνικές τάξεις στον σύγχρονο καπιταλισμό»(Les classes sociales dans le capitalisme aujourd hui, 1974), «Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός»(L’ etat, le pouvoir, le socialisme, 1978) και τα δύο προαναφερθέντα, γραμμένα όλα στη γαλλική και μεταφρασμένα σε πολλές ευρωπαϊκές γλώσσες.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι θέσεις του για την Εκπαίδευση, ενταγμένες στο ευρύτερο πλαίσιο θεωριών της άμεσης αναπαραγωγής. Εντελώς συνοπτικά, σύμφωνα με τον Ν. Πουλαντζά, ο εκπαιδευτικός θεσμός είναι μέρος του συνολικού συστήματος και λειτουργεί ώστε να αναπαράγει και να νομιμοποιεί τις υπάρχουσες άνισες παραγωγικές σχέσεις. Οι εκπαιδευτικοί ως εργαζόμενοι, με τους περιορισμούς του υφιστάμενου προγράμματος(συμβατικές–τυπικές υποχρεώσεις), υπηρετούν αναγκαστικά το ισχύον σύστημα, μη έχοντας εναλλακτική λύση, αφού το επιβαλλόμενο έργο τους είναι ανεξάρτητο από τη θέλησή τους, εννοώντας τη δυσβάστακτη πίεση του κρατικού μηχανισμού και τα μηδαμινά περιθώρια αντίδρασής τους.
*panagkond@gmail.com (Μαθηματικός-ΦΠΨ-ΜΔΕ Φιλοσοφίας)